جهڙي طرح سنڌيءَ ۾ افساني ۽ شاعريءَ ۾ ترقي پسند ۽ روشن خيال فڪر جون ڌارائون بين الاقوامي معيار جون آهن اهڙي طرح انهي فڪر جي بنياد تي سنڌيءَ ۾ ناول گهٽ لکيا ويا آهن. ورهاڱي کان اڳ سنڌ ۾ ناول جي شروعات ترجمي سان ٿي، جنهن ۾ مرزا قليچ بيگ جو نالو نمايان آهي. ان وقت ناول ۾ ٻه رجحان هئا هڪ ته تقدير تي ڀروسو يا قسمت جو فلسفو، پرين، ديون، راجا مهاراجائن جي بجاءِ ماڻهن کي سماج جو حقيقي رخ ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي ۽ ماڻهن کي پاڻ تي ڀاڙڻ جو درس ڏنو ويو، ٻيو انگريزن ماڻهن کي پنهنجو وفادار بنائڻ لاءِ ۽ جديد دؤر  جو اڳواڻ تسليم ڪرائڻ لاءِ اهڙن ترجمن جي همت افزائي ڪئي.

                        ٻي مهاڀاري لڙائي کان پوءِ سڄي دنيا ۾ روشن خيال فڪر جي لهر ڇانئجي ويئي، جنهن جو اثر هند، سنڌ ۾ به ٿيو ۽ هتي ادب ۾ باقاعده دنيا جي مشهور اديبن جا ترجما ٿيا  جهڙوڪ ٽالسٽاءِ، ٽئگور، والٽيئر، ميڪسم گورڪي وغيره. ان ڏس ۾ سنڌ ۾ مهاڀارت، رامائڻ، گيتا، انجيل، زبور ۽ توريت جهڙا مذهبي ڪتاب به ترجما ٿيا جنهن سان اهو فائدو ٿيو ته سنڌ ۾ دنيا جي مختلف عالمن، فلسفين، اديبن جا نظريا ۽ خيال آيا ۽ ذهني سطح تي تبديلي آئي. ان ئي دؤر۾ سنڌ ۾ طبع زاد ناول به لکجڻ شروع ٿيا جن ۾ مرزا قليچ بيگ، نرمل جيوتاڻي، گلي سدارنگاڻي، ديوان ڪوڙو مل، ڊاڪٽر گربخشاڻي وغيره جا ناول شامل هئا. هن دؤر ۾ ناول ۾ خاص طور سان اصلاحي، سماجي، گهر گرهستي جي بدلجندڙ قدرن جهڙا رجحان موجود هئا. ورهاڱي کان پوءِ لڏ پلاڻ ۾ انسانيت سوز واقعا ٿيا جنهن جو اديب جي حساس ذهن ڏاڍو اثر ورتو ۽ ڪجهه ئي وقت کان پوءِ ماڻهن محسوس ڪيو ته هيءَ آزادي صرف انگريزن کي هندستان مان ڪڍڻ جو نالو هو پر هن آزاديءَ سان عام غريب ڏتڙيل ماڻهن جي حالت ۾ تبديلي ڪا نه آئي هئي جنهن جي نتيجي ۾ سڄي هندستان ۾ ادب  ۾ هڪ خاص رجحان پيدا ٿيو، جنهن جي بنياد تي ناول لکيا ويا. انهن ناولن ۾ انسانيت پرستي اهم موضوع هو. هنن اديبن ۾ ڪرشن چندر، خواجه احمد عباس، خوشونت سنگهه، امرتا پريتم، قرت العين حيدر، سجاد ظهير وغيره نمايان هئا. سنڌ ۾ ان وقت اڃان ناول سماجي اصلاح پسنديءَ جي موضوع کان ٻاهر نه نڪتو هو، خاص طور سان ورهاڱي کان پوءِ ڀارت ۾ سنڌي ناولن ۾ اهو فڪري رجحان پيدا ٿي رهيو هو جنهن ۾ گوبند مالهيءَ جا ڪجهه ناول مثال طور: ”زندگيءَ جي راهه تي“،  ”للڪار“، ”چنچل نگاهون“ وغيره آسانند مامتوراءِ جو ”حليمان“ رام پنجواڻي جو ”قيدي“ موهن ڪلپنا جو ”جلاوطني“ وغيره شامل آهن.

                        سنڌ ۾ ناول  ۾ ترقي پسند فڪر جي خال کي ڀرڻ لاءِ ترجمن جي وڏي اهميت  رهي آهي. ميڪسم گورڪيءَ جو ناول ”ماءُ“ 1952ع ۾ ڀارت  ۾ گوبند مالهيءَ ترجمو ڪيو هو جيڪو ڀارت کان علاوه سنڌ ۾ به ڇپيو هو. انهي ناول جي خاص اهميت اها هئي ته هي روسي انقلاب جي پس منظر ۾ لکيو ويو هو. خاص طور سان هن ناول ۾ پرولتاري جدوجهد ۽ تنظيم ڪاري ۽ ان ۾ هڪ ماءُ جو انقلابي ڪردار آهي. هن ناول جي سڄي دنيا جي  انقلابين تعريف ڪئي هئي. 1956ع ۾ سراج ڀارت جي مهان اديب ڪرشن چندر جو ناول ”ڏکڻ مان سج اڀري ٿو“ جو ترجمو ڪيو ۽ 1968ع ۾ ولي رام ولڀ ڪرشن چندر جي مشهور ناول ”غدار“ جو ترجمو ڪيو. هي ناول 1947ع جي ورهاڱي جي پس منظر ۾ لکيل آهي. ورهاڱي جي زماني ۾ لڏ پلاڻ وقت  خونريزي، قتل و غارت ٿي هئي  ۽ دين ڌرم جي نالي ۾ جيڪو انسانيت جو خون ڪيو ويو هو، هن ناول ۾ انهن سڀني واقعن جو ذڪر ملي ٿو، ناول جا ڪردار، هيٺين طبقي جا ڏتڙيل عام فرد آهن جن جي پيار، حب الوطنيءَ، انسانيت پسنديءَ جو  ورهاڱو، خون ڪري ٿو. هن ناول ۾ هڪ ڪتيءَ جو ڪردار آهي جنهن کي انسان سان ڀيٽ ڪندي ليکڪ چوي ٿو:

                        ”شڪر ڪر تون ڪتي آهين تو کي ڪهڙو ڊپ، تون انسان ٿوري آهين جو تو کي جان جو خوف هجي، هي ته سڀ تهذيب جون ڳالهيون آهن، وڏن مذهبن ۽ اخلاقن جا جهڳڙا آهن، شڪر ڪر ته تون بي مذهب، جاهل ۽ بي اخلاق آهين“. (136)

                        هن ناول کي هند سنڌ ۾ وڏي مڃتا ملي. هن ناول کي پڙهڻ کان پوءِ هر ڪو سوچڻ تي مجبور ٿي  پوندو ته هندستان ۽ پاڪستان جا ماڻهو جيڪي مانيءَ جا محتاج آهن، بي گهر، اگهاڙا ۽ بيمار آهن تن جي دلين ۾ هڪ ٻئي لاءِ نفرت جو ٻج ڪنهن ڇٽيو آهي ۽ ڇو ڇٽيو آهي. ان  نفرت سان ڏتڙيل انسان جا مسئلا حل ٿي سگهندا؟ (137)

                        ان کان پوءِ روسي ناول (How The Steel Was Tampered)  عثمان ڏيپلائيءَ ”سسي نيزي پاند“ نالي سان ترجمو ڪيو. ڏيپلائي صاحب هن ناول کي مختصر ڪري ناول جو اختصار پيش ڪيو. هي ناول روسي اديب اوسترووسڪيءَ جو لکيل هو جنهن ۾ روس جي انقلاب، پرولتاري جدوجهد جو پس منظر موجود آهي.

                        اهڙي طرح ويٽنام جي آزاديءَ جي جدوجهد ڪندڙ پانڌيئڙن جي انقلاب ۽ رومانس تي مبني ناول ” جي ماريا نه موت“ تنوير عباسيءَ ترجمو ڪيو. هي ناول حقيقت تي مبني ٻن ڪردارن جي ڪهاڻي آهي. نگوين وان تروئي ۽ فان ٿي ڪوئين، انقلابي پارٽيءَ جا ميمبر آهن سندن شاديءَ کي ڪجهه ڏينهن گذرن ٿا ته گرفتار ٿي وڃن ٿا ۽ پوءِ جيل ۾ حڪمرانن جا ظلم سهندي انقلابي راهه روشن ڪن ٿا.

                        ڪرشن چندر جو ٻيو ناول ”ان داتا“ نذير احمد راهوجا ترجمو ڪيو. هي ناول بنگال ۾ آيل ڏڪار جي صورت حال کي پيش ڪري ٿو، جنهن ۾ هڪ طرف غريب ماڻهو بک ۾ روڊن تي مري  رهيا آهن ٻئي طرف زميندار ۽ نواب عياشي ڪن ٿا ۽ انگريزن جي طرفان ڏڪار جو جائزو وٺن وارا، ڏڪار جي بهاني چندا گڏ ڪري شراب پيئن ٿا.

                        سنڌي سماج ۾ نوجوانن تي هنن ناولن جو تمام گهڻو اثر ٿيو، ترقي پسند فڪر ادب ۽ سياست ۾ ڪافي اهميت اختيار ڪرڻ لڳو، ترجمن کان علاوه سنڌي ماڻهن ۾ اردو زبان جو ادب روانيءَ سان پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ وارن جو تعداد وڌيو جن ۾ امرتا پريتم، قرت العين حيدر، فهميده رياض، سعيده گذدر، سعادت حسين منٽو، عصمت چغتائي، خواجه احمد عباس، فيض احمد فيض، سبط حسن وغيره جي تاريخ، شاعري، ڪهاڻيون، ناول ۽ ٻيا ڪتاب پڙهيا ويا.

                        طبع زاد ناولن ۾ 1952ع ۾ غلام علي الانا جو ناول ”لاش“ اهم ناول آهي جنهن ۾ سڄي سماج جي هر حصي جي تصوير موجود آهي. هن ناول جي باري ۾ الانا صاحب جو چوڻ هو ته:

                        ”لاش نه  فقط هڪ غريب جو لاش آهي، جنهن پنهنجي عزت ۽ غيرت خاطر سرمائيدار جي پنجوڙ کي ڪاٽڻ جي ڪوشش ڪئي، پر انهن شاهوڪار شاهيءَ جي فعلن، افعالن، ڪرتبن ۽ اعمالن جو اگهاڙو ۽ ننگو لاش آهي.“ (138)

                        هن ناول ۾ غريب، مسڪين، بيواهن جي فلسفي ۾ سرمائيدارن، شاهوڪارن جي عياشي ۽ ظلمن سان ڀريل سنڌي سماج کي پيش ڪيو آهي. ناول ۾ محنت ڪش پورهيو ڪندڙ عورتن ۽ انهن سان ٿيندڙ ناانصافي جو چٽو داستان موجود آهي. هن ناول جو روشن خيال پهلو اهو آهي ته هن ۾ هر ظلم، ڏک ۽ ڏولاون جو سبب سماج ۽ سماج جي طبقاتي ورڇ کي ڄاڻايو ويو آهي. هڪ طوائف کي به پهريون دفعو سماج ۽ شاهوڪارن جي ستايل عورت ڏيکاري کيس مظلوم قرار ڏنو ويو آهي.

                        ساڳئي وقت تعليم جي اهميت کي اجاگر ڪيو ويو آهي ۽ پهريون دفعو ڏکن، ڏولاون، مصيبتن  ۽ غربت مان نڪرڻ جو ذريعو تعليم کي قرار ڏنو ويو آهي. مثال هڪ پٽ پنهنجي ماءُ کي ائين ڏک ۾ ڏسي چوي ٿو:

                        ”امان آئون تو کي ڏک ۾ ڏڌل ڏسي نٿو سگهان، آئون اهي تنهنجا ڏک ۽ سور ڏسڻ نٿو گهران، آئون تعليم حاصل ڪري خاندان جو نالو هميشه جي لاءِ زنده ڪندس.“ (139)

                        مجموعي طور هي ناول ماڻهوءَ ۾ سجاڳي پيدا ڪري ٿو، طبقاتي سماج جي ظلم کان واقف ڪري ٿو ۽ اهڙي طرح اهڙي سماج خلاف نفرت ڪرائي ٿو. اها ئي روشن خيالي ۽ ترقي پسندي آهي، جنهن لاءِ نجم عباسي چيو هو ته:

                        ”ترقي پسند ادب اهو آهي جو آزاديءَ جو شعور جاڳائي، سياسي سجاڳي پيدا ڪري، طبقاتي سماج جي ظلمن ۽ اوڻائين ڏانهن ڌيان ڇڪائي ۽ ان سماج خلاف نفرت پيدا ڪري ۽ ان جي خاتمي لاءِ ميدان ۾ ٽپي پوڻ لاءِ تيار ڪري“. (140)

                        جديد دؤر  جي بدلجندڙ قدرن کي ذهن ۾ رکندي سائنسي فڪشن تي ناول قاضي فيض محمد 1957ع ۾ لکيو هو، جيڪو ”ٻاويهه سؤ ٻاويهه“ نالي سان ڇپيو هو. هن ناول جي خاص اهميت اهاآهي ته هن ۾ تخليق جي پرواز اڏام کٽولي واري ناهي پر سائنسي ايجادن ۽ ترقيءَ کي ذهن ۾ رکندي مستقبل جو هڪ سماجي ڍانچو  تشڪيل ڏنو ويو آهي. جيتوڻيڪ اها ترقي خيالي آهي پر سندس بنياد سائنس تي رکيل آهي. اها هڪ خوش آئند ۽ مثبت ڳالهه آهي ته سائنس جي اهميت کي تسليم ڪري انهي تي مستقبل کي استوار ڪيو ويو جيڪا  روشن خيالي آهي.

                        1970ع ۾ سراج جو نالو ”پڙاڏو سوئي سڏ“ ڇپيو جنهن جو تفصيلي  ذڪر مزاحمتي ادب واري باب ۽ رومانوي ادب ۾ اچي چڪو آهي، پر هتي هن ناول جي روشن خيال پهلوءَ جو ذڪر ڪيو ويندو. هن ناول ۾ سنڌ جي ماضيءَ جو بدترين دور ڏيکاريو ويو آهي، جنهن وقت سنڌ تي ارغونن ۽ ترخانن حملو ڪري سنڌ ۾ ظلم جا داستان ڇيڙي ڇڏيا هئا، حڪمران طبقي جي بدمستي، خونريزي، بي گناهه غريب عوام جو قتل عام ۽ سنڌ جي ثقافت سان ڇيڙ ڇاڙ وغيره اها صرف سنڌ جي ماضيءَ جي اڪيلي تاريخ ناهي بلڪه هر مظلوم قوم جي تاريخ اهڙن ظلم جي داستانن  مان ڀري پئي آهي. فڪشن جي انداز ۾ لکيل هن تاريخي ناول ۾ مظلوم ۽ ان قوم جي سورمن جي بهادري ۽ ظالمن جي ظلم خلاف جدوجهد ۽ قربانيءَ جو ذڪر آهي. جيتوڻيڪ اهي سورما ۽ سندن جدوجهد فڪشن وارو تصوراتي پهلو رکن ٿا پر ناول پڙهڻ سان ماڻهوءَ ۾ جدوجهد جو جذبو ۽ ظلم خلاف نفرت جي باهه پيدا ٿئي ٿي مظلوم قوم ۾  ظلم خلاف اهڙو اتساهه جاڳائڻ روشن خيالي ۽ ترقي پسندي آهي.

                        مظلوم ماڻهن جي عملي جدوجهد جو هڪ پهلو اسان کي ڄام ساقيءَ جي ناول ”کاهوڙي کجن“ ۾ به ملي ٿو. هي ناول 1973ع ۾ ڇپيو هو. هي ناول روسي ترقي پسند ناولن وانگر لکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي. هن ناول جو پلاٽ تمام وڏو آهي پر ليکڪ انهيءَ کي مختصر ناوليٽ جي صورت ۾ لکيو آهي. ناول ۾ جانب علي نالي هڪ ترقي پسند ڪميونسٽ ڪردار آهي، جيڪو مارشلا، سرمائيداري نظام ۽ جاگيرداريءَ خلاف جدوجهد ڪندڙ پارٽيءَ جو ميمبر آهي پر حڪومت طرفان هن خلاف وارنٽ نڪتل آهن ۽ گرفتاريءَ لاءِ انعام پڻ رکيل آهي، گرفتاري کان بچڻ لاءِ هو شهر ۾ هڪ بنگلي تي نوڪر ٿي روپوشي جي زندگي گذاري ٿو، جتي ننڍي سانئڻ شهناز کي سندس اصليت جي خبر پئجي وڃي ٿي، پر اها الٽو مدد ڪري ٿي ۽ سندس جدوجهد جي حمايت پڻ ڪري ٿي. هي سڄو ناول يحيٰ خان جي مارشلا، بنگالين جي جدوجهد ۽ پ پ پ جو اقتدار ۾ اچڻ ۽انهن جي ترقي پسندن ڏانهن رويي تي رکيل آهي. هن ناول جو هڪ پاسو رومانوي به آهي، جنهن ۾ زير زمين ڪامريڊ جانب جو شهناز سان عشق وارو پهلو به ناول ۾ موجود آهي. هي ناول ترقي پسندن جي ڊگهي ۽ رومانوي طبقاتي جدوجهد جي ڪٿا تي مبني آهي. عام رايو اهو آهي ته ستر جي ڏهاڪي واري جمهوري دؤر  کي عوامي ۽ روشن خيال سمجهيو وڃي ٿو پر انهي حڪومت جي رويي جي لاءِ ترقي پسندن کي شڪايتون آهن جيئن هڪ هنڌ آهي ته:

                        ”ڀٽي صاحب رات جو تقرير ڪئي پنهنجي انقلابي هئڻ جو اعلان ڪرڻ سان گڏوگڏ نيشنل عوامي پارٽيءَ تان پابندي هٽائڻ جو اعلان به ڪيائين پر ٻئي ڏينهن هن جيڪي ٻه چار فرمان جاري ڪيا انهن ۾ هڪ اهو به هو ته جانب عليءَ جي گرفتاريءَ تي ڏهن هزارن مان وڌائي پنجويهه هزار رکيائين.“ (141)

                        مجموعي طور هن ناول ۾ هڪ دؤر جي ترقي پسندن جي جدوجهد جي تاريخ پڻ آهي ۽ ساڳئي وقت ليکڪ جي ذهن ۾ ترقي پسندن جي جدوجهد  جو هڪ آدرشي خاڪو به موجود آهي.

                        1980ع ۾ طارق اشرف جو ناول ”ميرو ڌاڙيل“ ڇپيو جنهن ۾ وڏيرڪي سماج جي روايتن ۽ غير انساني حرڪتن کي پيش ڪيو ويو آهي. هي ناول ميرو ڌاڙيل جي آتم ڪهاڻي آهي جيڪا خود ميروءَ طارق اشرف کي ٻڌائي هئي. طارق اشرف هن واقعي کي  سميٽي ناول جو روپ ڏنو، جنهن جي باري ۾ خود ليکڪ جو چوڻ آهي ته:

                        ”ميرو هڪ سچار بهادر ۽ هر ظلم جو مقابلو ڪندڙ هو انهي ڪري کيس سنڌي وڏيري، پنهنجي رستي تان هٽائڻ لاءِ ايتريون تڪليفون ۽ اذيتون ڏياريون، پوليس کان بنا ڏوهه جي گرفتار ڪرائي کيس مار کارائي، انهي ڪري ميرو ڌاڙيل بنجي ويو.“ (142)

                        هن ناول جو روشن خيال ۽ ترقي پسند پهلو اهو آهي ته ناول ۾ اها ڳالهه واضح ٿئي پئي ته ڌاڙيل ڪو ماءُ جي پيٽ مان پيدا ڪو نه ٿيندو آهي، بلڪه طبقاتي سماج جي گهٽ وڌائي، وڏيرن، اميرن جو غير انساني سلوڪ ماڻهو کي مجبور ڪري ٿو ته هو بغاوت ڪري. ڌاڙيل بنجڻ بغاوت جو منفي پهلو آهي. هن ناول ۾ اها ڳالهه به ڏيکاري ويئي آهي ته ڌاڙيل صرف هڪ وحشي جانوراڻي صفت وارو ماڻهو ناهي، بلڪه هن جي دل ۾ به انساني جذبا، احساس موجود آهن. هو به محبت جهڙي جذبي کان عاري ناهي.

                        مجموعي طور 1947ع کان 1980ع واري دؤر  ۾ ناول ته بي شمار لکيا ويا، پر جهڙي طرح سنڌ ۾ بدلجندڙ حالتن مطابق فڪري لاڙا آيا  انهي مطابق گهٽ لکيا ويا، جيڪي ناول لکيا ويا اهي خاص طور سان سماجي اصلاح پسنديءَ، بدلجندڙ گهريلو قدرن ۽ رومانوي طرز جا هئا.

حوالا

1.کاشمیری ظہیر٬ ادب کے مادی نظرے٬ کلاسک پبلشرز لاہور٬ بار دوئم 1975٬ ص 146۔

2.انور سدید ڈ اکٹر٬ اردو ادب کی تحریکین٬ ص 137۔

3. 3. قادري اياز، بلودادا، ص
4. ايضاً، ص 42
5. عرساڻي شمس الدين، آزاديءَ کان پوءِ سنڌي افسانوي ادب جي اوسر، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، سنڌ يونيورسٽي، ڄامشورو 1982ع پهريون ايڊيشن، ص 22
6. شيخ حفيظ، ساگر جي لهرن تي، سنڌي ساهت گهر حيدرآباد ٻيو ڇاپو 1991ع، ص 29
7. ايضآً، ص 33
8. ايضآً، ص 61
9. ايضآً، ص 25
10. مائوزيتنگ، مترجم رسول بخش پليجو، ادب ۽ فن جي اهميت، سچائي اشاعت گهر دڙو 1989ع، ص 8.
11. ابڙو جمال، ڪهاڻيون مضمون شخصيت، ثقافت ۽ سياحت کاتو ڪراچي 1992ع، ص 69-70
12. ايضآً، ص 71
13. ايضآً، ص 70
14. ايضآً، ص 49
15. ايضآً، ص 39
16. ايضآً، ص 113
17. ايضآً، ص 182
18. ايضآً، ص 190
19. ايضآً، ص 204
20. ايضآً، ص 207
21. ايضآً، ص 193
22. آگرو غلام رباني، افسانو، ص 115
23. ايضآً، ص 115
24. عرساڻي شمس الدين، آزادي کان پوءِ سنڌي افسانوي ادب جي اوسر، ص 382
25. آگرو غلام رباني، افسانا، ص 2
26. ايضآً، ص 44
27. Martin Hedegger, Being and Time, London 1962 P-10
28. آگرو غلام رباني، افسانو، ص 178
29. سراج الحق، اي درد هلي آ، ڪهاڻي، پاتال
30. سراج الحق، ڪهاڻي، زندگي جي ڪنارن تائين، مهراڻ نمبر ¾ سنڌي ادبي بورڊ سال 1955
31. ايضآً، ص 104
32. ڀٽي رشيد، ڪهاڻي (بڻ) مهراڻ 3 جلد 4 سال 1955ع.
33. ڀٽي رشيد، ڪهاڻي ”جيئي سنڌ“ ديس وارا ستا دل وارا جاڳيا، سنڌ ادب اڪيڊمي حيدرآباد 1985ع، ص 33
34. نسيم کرل، نسيم جون ڪهاڻيون، روشني پبلڪيشن ڪنڊيارو، 1992ع، ص 28
35. عرساڻي شمس الدين آزادي کان پوءِ سنڌي افسانو ادب جي اوسر، ص 450
36. کرل نسيم، نسيم جون ڪهاڻيون 210
37. پليجو رسول بخش مضمون پهريون پٿر ، ماهوار (سهڻي کرل نسيم نمبر، 103
38. ولڀ ولي رام، مضمون نسيم جي سوچ ۽ تخيل، نسيم جون ڪهاڻيون، ص 22
39. J.A.C Brown “The Distressed Mind” London watts & co second edition

 1949 P-63.

40. 370 Ibid P- 64
41. کرل نسيم، ڪهاڻي ”گذريل واردات“ ڪتاب نسيم جون ڪهاڻيون، ص 139
42. Frued Sigmand, Basic principal of Psyco analysis London P – 264
43. عباسي نجم، پٿر تي ليڪو، زيب ادبي مرڪز حيدرآباد، ص 49
44. ايضاً، ص 10
45. عباسي نجم، پروفيسر، سڳند پبلڪيشن 1984ع پهريون، ص 123
46. عباسي نجم، پاڻ ۾ ويٺا آهيون، زيب ادبي مرڪز حيدرآباد- ص 160
47. ايضاً، ص 159
48. عباسي نجم، تصوف جي چير ڦاڙ، سنڌي ساهت گهر حيدرآباد 1987ع، ص 9 کان 32.

49.عباسي نجم، منهنجون بهترين ڪهاڻيون، سچائي اشاعت گهر دڙو، ص 18

50. ايڊيٽر طارق اشرف ماهوار ”سهڻي“ امر جليل نمبر 1975ع
51. امر جليل ”ٽيون وجود“ سڳنڌ پبليڪيشن گهر لاڙڪاڻو 1986ع پهريون، ص 137
52. ايضاً، ص 141
53. ايضاً، ص 157
54. ايضاً، ص 157
55. امر جليل، جڏهن مان نه هوندس، موهن جو دڙو پبليڪيشن ڪراچي، ص، 240
56. ايضاً، ص 264
57. ايضاً، ص 135
58. سلطانه وقاصي، ”ماهوار سهڻي“ امر جليل نمبر، ص 14
59. ٽي آنند تواڻي، ”ماهوار سهڻي“ امر جليل نمبر
60. امر جليل ”دل جي دنيا“ سڳند پبلڪيشن لاڙڪاڻو چوٿون ايڊيشن 1991ع، ص 15
61. ايضاً، ص 37
62. ايضاً، ص 54
63. ايڊيٽر طارق اشرف ماهوار ”سهڻي“ امر جليل نمبر، ص 210
64. سلامت الله خان، ارنيسٽ هيمگوي، ترقي اردو بيورو دهلي 1980
65. علي بابا، منهنجون ڪهاڻيون، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، پهريون 1994ع، ص 4
66. ايضاً، ص 4
67. ايضاً، ص 6
68. ايضاً، ص 12
69. ايضاً، ص 70
70. ايضاً، ص 17
71. ايضاً، ص 162
72. ايضاً، ص 162
73. پليجو رسول بخش، پسي ڳاڙها گل، نيو فيلڊس پبليڪيشن 1991ع، ص 49
74. ايضاً، ص 49
75. ايضاً، ص 14
76. شاهه نور الهديٰ، جلاوطن، نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد، ص 13
77. ايضاً، ص 16
78. مرتب شيرين مجيد، مقالات فيض، فيروز سنز لاهور بار اول 1990. ص 101
79. پليجو رسول بخش، انڌا اونڌا ويڄ، انسائيڪلوپيڊيا ڪارپوريشن حيدرآباد 1967، ص 101
80. جتوئي حيدر بخش، جيئي سنڌ جيئي سنڌ، باباءِ سنڌ حيدر بخش اڪيڊمي حيدرآباد 1988ع، ص مهاڳ

نوٽ: حيدر بخش جتوئي جا سڀئي شعر ڪتاب ”جيئي سنڌ جيئي سنڌ“ تان ورتل آهن.

81. ڀرم ابيچنداڻي، ست سار، نئين دهلي ڪوهنور پرنٽرس 1992، ص 24
82. Sindhi Pardhan, Marxist Culture Movement in India, Pustak Bipani India P-5

نوٽ: عبدالڪريم گدائي جا سمورا  شعر سندس ڪتاب ”ساڻيهه جا سور“ ۽ ٻيو ”پکڙا ۽ پنهوار“ تان ورتل آهن.

83. پليجو رسول بخش، 28 ڊسمبر 1997ع تي سنڌي ادبي سنگت حيدرآباد جي شاخ جي تعزيت جي اجلاس ۾
84. گرامي غلام محمد، مشرقي شاعريءَ جا فني قدر ۽ رجحانات، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد 1992، ص 195
85. شيخ اياز، ڀوئر ڀري آڪاس، ص 179
86. ايضاً، ص 169
87. ايضاً، ص 179
88. ايضاً، ص 173
89. ممتاز شيرين، ”نيا ادب“ مئگزين ماه نور، آڪٽوبر 1951ع
90. شيخ اياز، ڀئونر ڀري آڪاس، 175
91. شيخ اياز، ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي، ساهت پبليڪيشن ڀارت 1987، ص 70
92. شيخ اياز، ڪلهي پاتم ڪينرو، ساهت سڀا پبليڪيشن الهاس نگر 1987ع، ص 29
93. ايضاً، ص 31
94. شيخ اياز ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي
95. شيخ اياز، وڄون وسڻ آيون، نيو فيلڊس پبليڪيشن 1995ع، ص 55
96. ايضاً، ص 80
97. ايضاً، ص 23
98. ايضاً، ص 195
99. ايضاً، ص 154
100. ايضاً، ص 156
101. ايضاً، ص 166
102. ايضاً، ص 192
103. ايضاً، ص 190
104. شيخ اياز، ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص 32
105. ايضاً، ص 22
106. ايضاً، ص 22
107. ايضاً، ص 42
108. ايضاً، ص 287
109. ايضاً، ص 322
110. ايضاً، ص 321

نوٽ: سرويچ سجاولي جا سمورا شعر سندس ڪتاب ”آليون اکيون اڻڀا وار“ تان ورتل آهن.

111. سرويچ سجاولي ”آليون اکيون اڻڀا وار“ مهاڳ

نوٽ: ابراهيم منشي جا سمورا شعر سندس ٻن مجموعن ”ڌرتي دين ڌرم“ ۽گوندر ويندا گذري“ تان ورتل آهن.

112. ملڪ فتاح، ڪنول پاڙون پاتال ۾، سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي حيدرآباد پهريون ڇاپو 1976ع، ص 3
113. ايضاً، ص 16
114. لينن ولاديمر ايل ايچ،قومی مسئلے کا تنقیدی جائزہ اور قوموں کی حق خودارادیت٬ ماسکو٬ ص 23۔
115. ملڪ فتاح، ڪنول پاڙون پاتال ۾، ص 12
116. ايضاً، ص 12
117. رسول بخش پليجو، سندي ذات هنجن، ملڪي ڪرتاب گهر حيدرآباد پهريون ڇاپو 1983ع، ص 98.
118. سراج الحق جو شعر مهراڻ مئگزين، سنڌي ادبي بورڊ 4/4 1955ع
119. جويو، خاڪي، آسڻ جن اريج، سرس سنگت لاڙڪاڻو، 1985ع ص مهاڳ

نوٽ: خاڪي جويو جا سمورا شعر سندس ڪتاب ”آسڻ جن اريج“ تان ورتل آهن.

120. بردو سنڌي، بوندو بس نه ڪن، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو، 1988 مهاڳ امداد حسيني.
121. ايضاً مهاڳ
122. بخاري، استاد، گيت اسان جا جيت اسان جي، سنڌي ساهت گهر حيدرآباد ڇاپو ٻيو 1994ع، ص 7
123. لينن ولادي مير ايل ايڇ، منتخب تصانيف، جلد پهريون دارل اشاعت ترقي ماسڪو، ص 77
124. بخاري استاد، گيت اسان جا جيت اسان جي، ناز سنائي ٻه اکر) ص 8

نوٽ: نياز همايوني جا سمورا شعر، ”ڌرتيءَ جا گيت“ تخليق پبليڪيشن حيدرآباد 1977 تان ورتل آهن.

125. شمشير الحيدري جو نظام، مهراڻ مئگزين 2/ 1956 تان ورتل اونهارو، ص 61
126. شمشير الحيدري جي شاعري، مهراڻ مئگزين 1955ع سرءُ، ص 39
127. ايضاً، ص 510
128. حسيني امداد جو شعر، مهراڻ 2/1997 تان ورتل، ص 14
129. حسيني امداد جو شعر، مهراڻ 4/1962 تان ورتل، ص 29
130. حسيني امداد جو شعر مهراڻ 2/1962 تان ورتل، ص 30
131. حسيني امداد جو شعر، مهراڻ 1/1963 تان ورتل، ص 43
132. حسيني امداد جو شعر، مهراڻ 1-2 /1970 تان ورتل، ص 41
133. شيخ اياز، ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي، ص 179

نوٽ: انور پيرزادي جا سڀئي شعر سندس ذاتي ڊائري تان ورتل آهن.

134. عباسي تنوير، ترورا، سهڻي پبليڪيشن حيدرآباد 1988ع، ص 120
135. راز ناٿن شاهي جو نظم مهراڻ 3/ 1963 ص 39 تان ورتل آهي
136. ڪرشن چندر، ترجمو ولي رام ولڀ، غدار، ناول روشني پبلڪيشن ڪنڊيارو
137. افروز نور، ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ناول جي ارتقا، ٿيسز سنڌ يونيورسٽي، ص 459
138. الانا غلام علي، لاش، (ناول) آر ايڇ احمد اينڊ برادرس 1953ع، ص 10
139. ايضاً، ص18
140. عباسي نجم، انٽرويو، سماهي مهراڻ سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، ص 77
141. ساقي ڄام، کاهوڙي کجن، پرهه ڦٽي پبليڪيشن پهريون 1985ع ص 83
142. اشرف طارق، ميرو ڌاڙيل، سهڻي پبليڪيشن 1980ع، ص 18.