سنڌي ورچوئل لائبرري

ننڍي کنڊ جي مسلمانن وٽ اهم سياسي سوال اهو هو ته ٻن صورتن مان ڪهڙي صورت انهن جي مفاد ۾ بهتر ٿيندي. هڪ ته ڪانگريس مسلمانن لاءِ مذهب، تهذيب جي مڪمل تحفظ جي ضامن بڻجي وڃي؟ يا ٻي صورت اها ته ننڍي کنڊ ۾ جتي مسلمانن جي اڪثريت آهي، انهن علائقن کي مڪمل عليحده خودمختيار ڪيو وڃي؟ بنيادي طرح مسلمانن جون مخصوص قسم جون سياسي خواهشون آهن، غيراسلامي ملڪن جي ترقين ۽ انهن جي جدت مان هنن کي آسائش يا دل جو سڪون نه ملندو آهي، جيڪو هنن کي اسلامي ملڪن جي ترقيءَ سان ملندو آهي. هنن جو پهريون خيال اهو هوندو آهي ته دنيا ۾ اسلام بحيثيت هڪ سياسي قوت جي عروج حاصل ڪري. (14)

اهو خيال مغل سلطنت جي زوال کان پوءِ وڌيڪ پڪو ۽ پختو ٿي ويو هو. جڏهن سرسيد احمد خان ٻه قومي نظرئي جو فڪر ڏنو ته مسلمانن انهيءَ کي قبول ڪري ورتو، ڇوته اقتصادي حيثيت کان به هندن ۽ مسلمانن جي مفادن ۾ تضاد هو.

سر سيد احمد خان جو فڪر هو ته هندو ۽ مسلمان ٻه مختلف ۽ عليحده قومون آهن. هندو جيتوڻيڪ چڱي اڪثريت ۾ آهن، پر مسلمان هندستان ۾ سياسي طور اقليت جي صورت ۾ هرگز رهڻ پسند نه ڪندا ۽ جيڪڏهن انگريزن جي جمهوريت کي مڃين ٿا ته اهي هميشه هندو اڪثريت جي تسلط ۾ رهندا. (15)

پنج سو سالن کان وڌيڪ عرصي تائين هندو اڪثريتي ملڪ ۾ حڪومت ڪرڻ جي ڪري بنيادي طرح مسلمانن جي ذهنيت ۾ حڪمرانيءَ وارو تصور موجود هو. انهيءَ کي جديد جمهوريت ۾ وڏو ڌڪ لڳڻ جو امڪان هو. تنهن ڪري هنن فڪري طرح پنهنجي الڳ قوميت جي فلسفي کي قبول ڪندي الڳ مملڪت جو تصور ڏنو.

قائداعظم مسلم قوميت جي تصور کي واضح ڪندي چيو ته:

قوميت جي تعريف ڪهڙي به طريقي سان ڪجي، پر مسلمان انهيءَ تعريف مطابق هڪ الڳ قوم آهن.انهيءَ ڳالهه جا حقدار آهن ته هندستان ۾ هنن جي پنهنجي الڳ مملڪت هجي ۽پنهنجي جدا حيثيت ۽ خودمختيار رياست هجي. اسان مسلمان چاهيون ٿا ته هندستان جي اندر هڪ آزاد قوم بڻجي امن ۽ هم آهنگيءَ سان رهون. (16)

قائداعظم هندستاني مسلمانن جي مذهبي فلسفياڻي، سماجي، ثقافتي ۽ علمي ادبي ورثي کي الڳ الڳ قرار ڏنو. هن چيو ته:

ٻنهي جا رستا الڳ الڳ آهن، هو نه ته پاڻ ۾ شادي ڪري سگهن ٿا ۽ نه گڏجي کاڌو کائي سگهن ٿا. درحقيقت اهي ٻئي مختلف تهذيبن سان تعلق رکن ٿا. ٻنهي جا فڪري نظريا هڪٻئي کان مختلف آهن. ٻنهي جا رزميه داستان مختلف آهن، ٻنهي جا سورما مختلف آهن. (17)

مسلمانن جو الڳ ملڪ حاصل ڪرڻ لاءِ فڪري طور صرف هڪ ئي نظريو سامهون اچي ٿو، اهو آهي اسلام يعني مذهبي نظريو، ڇوته پاڪستان بنيادي طرح مذهب جي بنياد تي ٺهيو، ان لاءِ ضروري سمجهيو ويو ته مذهب جي بنياد تي مسلمان قوم سڏائين.

ساڳئي وقت سنڌ مهاڀارت جي زماني کان وٺي ويندي انگريزن جي راڄ تائين دائمي طور هڪ آزاد سلطنت رهي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندس آزادي کسڻ لاءِ مٿس وقت به وقت ٻاهرين ملڪن پاران حملا ۽ ڪاهون ٿينديون رهيون آهن. پر انهن سڀني خلاف سنڌ ۾ مسلسل بغاوتون به ٿينديون رهيون آهن ۽ آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ انهن سان مقابلا به ٿيندا رهيا آهن. (18)

سنڌ پنج هزار سالن کان پنهنجي الڳ جاگرافيائي حد، تهذيب، ثقافت، زبان، نفسياتي ساخت، فڪر ۽ فلسفو رکي ٿي. سنڌ جي پنهنجي تاريخ آهي، پنهنجا سورما ۽ پنهنجو لوڪ ادب، قصا ۽ داستان آهن، جيڪي بغير ڪنهن مذهبي متڀيد جي وجود رکن ٿا. سنڌي ماڻهو فڪري طور موهن جي دڙي ۾ موجود زندگيءَ جي وهنوار کان لاشعوري طور متاثر آهن. هنن ۾ وجودي نقطه نظر ۽ وجودي وارداتن جا نمايان اثر آهن.

بنيادي طور مذهب ۽ اخلاق جا هر دور ۾ زمان مڪان بدلجندا رهيا آهن. سنڌو ماٿريءَ جو تمدن، ثقافت، سڀيتا، امن، هميشه کان محبت، رواداري ۽ خوشين سان مالامال رهي آهي. اسلام جي اچڻ کان پوءِ سنڌي ماڻهن اسلام قبول ڪيو، پر هنن پنهنجي انهن هاڪاري روايتن کي قائم رکندي، ڪنهن به انتها پسنديءَ کان پاسو ڪيو ۽ تصوف واري واٽ ورتي. هنن ڪنهن به قسم جي مذهبي تنگ نظريءَ کي قبول نه ڪيو، تنهن ڪري منجهن هندو مسلم نفرتون نه هيون. جيڪڏهن اهي نفرتون پيدا ڪيون ويون ته اهي جٽاء دار ثابت نه ٿيون.

پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جلد ئي سنڌي مسلمانن کي احساس ٿيو ته حالتن جنهن رخ ۾ موڙ کاڌو، انهيءَ سان ڄڻ ته سندن قومي، تهذيبي، نفسياتي ۽ فڪري نقصان وڌيڪ ٿيو هو، ڇوته لڏپلاڻ جي ڪري جيڪي ماڻهو سنڌ ۾ آيا، اهي سنڌ جي فڪر سان تضاد رکندڙ هئا.

پاڪستان 14 آگسٽ 1947ع تي وجود ۾ آيو، جنهن ۾ هزارن سالن کان ٺهيل منفرد تهذيبون ۽ ٻوليون رکندڙ قومون مذهب جي بنياد تي گڏيون. درحقيقت ڪنهن به قوم کي ٺهڻ لاءِ هزارين سال لڳندا آهن يا ڪنهن قوم جي ٻي قوم ۾ ضم ٿيڻ ۾ به صديون لڳنديون آهن، پر پاڪستان ٺهڻ وقت ڪن سياستدانن پاران ان ڳالهه تي زور ڏنو ويو ته پاڪستان هڪ قوم جو ملڪ آهي، جنهن جي هڪ ئي ٻولي اردو آهي، جنهن جو قومي هيرو قائداعظم آهي. قومي شاعر علامه اقبال آهي ۽ هتان جي اصلوڪين قومن ۽ سندن ٻولين، سورمن، شاعرن جي نفي ڪئي ويئي، ساڳئي وقت سنڌ جي اسلام کان اڳ واري تاريخ کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو ويو ۽ جانبدار تاريخون لکيون ويون، جن ۾ سنڌ تي عربن ۽ ٻين مسلمان قومن جي ڪاهه، ڦر لٽ ۽ ظلم کي جائز قرار ڏنو ويو يا نظرانداز ڪيو ويو. ڌارين خلاف مزاحمت ڪندڙ يا پنهنجي وطن جي حفاظت ڪندڙ سنڌي سورمن کي بداخلاق، بدڪردار ۽ ڪافر چئي، انهن کي ننديو ويو. سنڌ مان لٽيل مال جو اندازو لڳائڻ لاءِ ڏسجي ته حجاج بن يوسف فتح سنڌ تي 6 ڪروڙ درهم خرچ ڪيا هئا، پر انهن جي عيوض حجاج 12 ڪروڙ درهم مال غنيمت شاهي خزاني ۾جمع ڪرايا. اها نقدي رقم انهيءَ رقم کان علاوه هئي، جيڪا لشڪر ۾ تقسيم ٿي. (19)

پر تاريخ جي اهڙين حقيقتن تي مڪمل پردو وجهي ڍڪڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. نتيجو اهو نڪتو جو سنڌي ماڻهن ۾ پنهنجي قومي سڃاڻپ ضايع ٿيڻ جو احساس وڌي ويو ۽ اهو احساس اڃا ان وقت وڌيڪ ظاهر ٿيو جڏهن ون يونٽ قائم ڪيو ويو.