سنڌي ورچوئل لائبرري

مارڪس ازم جا ٽي بنيادي جزا آهن:

(1) مارڪسي فلسفو

(2) سياسي معاشيات

(3) سائنسي ڪميونزم

مارڪسي فلسفو: ڪارل مارڪس ايپي ڪيورس تي پنهنجي پي. ايڇ ڊيءَ جو مقالو لکي مڪمل ڪيو ته سندس اڳيان ماديت پسنديءَ جي دنيا هڪ نئين انداز سان سامهون آئي، خاص ڪري هيگل جي جدليات کيس ڏاڍو متاثر ڪيو، آخر مارڪس پنهنجي فلسفي جو بنياد جدلياتي ماديت تي رکيو. هن فلسفي جي مطابق دنيا جو بنيادي جوهر مادو آهي، جيڪو پهريائين آهي ۽ شعور کان ٻاهر وجود رکي ٿو.

“The world by its nature, as we have seen, is material. Everything existing represents various forms and kinds of matter.”(24)

ترجمو: دنيا پنهنجي فطرت ۾ جيئن اسان ڏٺو آهي ته مادي آهي. هر موجود يا وجود رکندڙ شيءِ مادي جي مختلف قسمن ۽ شڪلين جي نمائندگي ڪري ٿي.

مادو حرڪت ۾ آهي جنهن ڪري مختلف شيون پنهنجون شڪليون بدلائينديون رهن ٿيون. مادو زمان ۽ مڪان ۾ وجود رکي ٿو ۽ شعور هڪ اعليٰ منظم مادي جي خاصيت آهي.

“Consciousness is a property of high organized matter.” (25)

تنهن ڪري دنيا اسان جي شعور جي پيداوار ناهي. بلڪ اها خارجي طور الڳ وجود رکي ٿي. مادي فڪر جي انهيءَ بنياد تي ڪارل مارڪس پنهنجي جدلياتي ماديت جو بنياد رکيو، جيڪو مابعد الطبعياتي سوالن جو جواب به هو. يعني ائين چئجي ته ڪارل مارڪس جي مابعدالطبعيات جدلياتي ماديت هئي. ساڳئي وقت منجهس ڪائنات جي ارتقا ۽ سماجي تبديلين جو مثبت جواب پڻ آهن.

ڪارل مارڪس جدلياتي ماديت جا اصول واضح ڪيا جن مان هڪ اهو هو ته سڄي ڪائنات جو هر عمل ٻئي سان جڙيل آهي. هر عمل پٺيان سبب آهن، پر پنهنجي جڳهه تي هر شيءِ الڳ ۽ منفرد وجود ۽ حيثيت رکي ٿي، جڏهن ته ٻيو اصول ترقيءَ يا ارتقا جو آهي (The principle of development) جنهن جو مطلب آهي ته دنيا هميشه کان جڙي ٺهيل ٺڪيل ناهي، بلڪ اها مسلسل ارتقا ۾ آهي. ماديءَ جي حرڪت جي ڪري هميشه تبديليون اينديون رهن ٿيون، تنهن ڪري دنيا ۾ ترقي ٿئي ٿي. جدلياتي ماديت جا اهي اصول باقاعده ٽن بنيادي قانونن تحت ڪم ڪن ٿا. جيڪي هن ريت آهن.

ٻن ابتڙن جي تضاد ۽ ميلاپ وارو قانون. (Law of contradiction)

ڪميت جو ڪيفيت ۾ تبديلي وارو قانون يا مقدار ۽ معيار وارو قانون (Law of quantity to quality)

نفيءَ جي نفيءَ وارو قانون (Law of negation to negation)

ڪارل مارڪس جي جدلياتي ماديت هنن ٽنهي قانونن ۾ پاڻ کي ظاهر ڪري ٿي، جنهن لاءِ مارڪس جو خيال هو ته:

“Materialist dialectics is the doctrine of universal connection and development, and these are most fully expressed in its laws.” (26)

ترجمو: جدلياتي ماديت آفاقي لاڳاپي ۽ ترقيءَ جو اهو تعلق آهي جيڪي سڀ کان وڌيڪ پنهنجن قانون ۾ ظاهر ٿين ٿا.

جدلياتي ماديت جي نظريي فلسفي جي دنيا ۾ هڪ وڏو انقلاب برپا ڪيو، ڇوته هن کان اڳ ماديت پسند فلسفي مادي کي ساڪن ۽ ميڪينيڪل انداز سان ڏيکاريو هو.

هيگل پنهنجي فلسفي ۾ خيالي جدليات پيش ڪئي هئي جيڪو آخر ۾ مطلق تصور تي ختم ٿئي ٿو. پر ڪارل مارڪس پنهنجو فلسفو سائنسي اصولن مطابق استوار ڪيو. هن جدليات کي ماديت سان ڳنڍي مابعدالبعيات جي سوال جو جواب سائنسي انداز ۾ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. هن جو چوڻ هو ته:

“My dialectical method is not only different from the Hegalian but it is direct opposite to Hegal.” (27)

ترجمو: منهنجو جدلياتي طريقو نه صرف هيگل جي طريقي کان مختلف آهي بلڪ اهو سڌوسنئون هيگل جي تضاد ۾ آهي.

اهڙيءَ طرح ڪارل مارڪس فلسفي جو بنيادي سوال ته مادو حقيقي آهي يا خيالي؟ مادو پهرين ٿيو يا شعور؟ جو جواب ڏنو ته هيءَ دنيا حقيقي ۽ مادي جي ٺهيل آهي، شعور ثانوي حيثيت رکي ٿو، جيڪو مادي جو عڪس آهي. ۽ اهڙيءَ طرح جدلياتي ماديت تي مارڪس تاريخي ماديت جو نظريو بيهاريو، جنهن لاءِ مارڪس جو چوڻ هو ته:

“The history of all hitherto existing society is the history of class struggles.” (28)

ترجمو: اڄ ڏينهن تائين سڄي سماج جي تاريخ دراصل طبقاتي جدوجهد جي تاريخ آهي.

جدلياتي ماديت سڄي تاريخ، فطرت ۽ سماج يا ٻن طبقن جي تضاد ۾ اڳتي وڌي ٿي. جهڙوڪ غلاميءَ واري سماج ۾ غلام ۽ آقا جي وچ ۾ تضاد، جاگيرداري سماج ۾ وڏيري ۽ هاريءَ ۾ تضاد، سرمائيداريءَ ۾ سرمائيدار ۽ مزدور ۾ تضاد ۽ سائنسي ڪميونزم ۾ ماڻهن ۽ فطرت وچ ۾ تضاد، انهن تضادن مطابق دنيا ۾ ترقي ٿئي ٿي.

سياسي معاشيات

ڪارل مارڪس پنهنجي فلسفي مطابق تاريخ جي دؤرن جي تقسيم معاشي نظامن مطابق ڪئي جنهن ۾ قديم (مينيوئل)، سماج غلاميءَ وارو دؤر، جاگيرداريءَ وارو دؤر، سرمائيداريءَ وارو دؤر ۽ جديد ڪميونزم جو دؤر شامل آهن. هر نظام جا پنهنجا پنهنجا پيداوار جا طريقا ۽ پيداواري تعلقات آهن، مارڪس جو خيال هو ته انسان جي فطرت کان علحيده ٿيڻ ۾ محنت جو وڏو هٿ آهي.

“Labour was the basis of the demarcation of man from nature.” (29)

ترجمو: محنت ئي آهي جيڪا انسان ۽ فطرت جي وچ ۾ حد بنديءَ جو بنياد آهي.

هن فڪر مطابق پيداواري ذريعا ئي معاشي نظام طئي ڪندا آهن ۽ پيدواري ذريعن ۾ اوزار ۽ محنت ڪش طبقو شامل هوندو آهي. قديم ڪميونل سماج ۾ اجتماعيت هئي، سڀ گڏجي پنهنجي ضرورتن لاءِ محنت ڪندا هئا ۽ ورهائي کائيندا هئا، ڪوبه ڪنهن جي حق تي ڌاڙو نه هڻندو هو ۽ نه وري استحصال ڪندو هو. پر غلاميءَ واري دؤر ۾ ماڻهن جو هڪ گروهه صرف محنت ڪندو هو ۽ ٻيو گروهه آقا بنجي ڏنڊي جي زور تي ماڻهن کي غلام بنائي، انهن کان محنت ڪرائيندو هو. اهڙيءَ طرح جاگيرداريءَ ۾ به پيداواري رشتا تبديل ضرور ٿيا، پر غلام جي جڳهه هاريءَ ورتي ۽ آقا جي جڳهه تي جاگيردار آيو. هاري سڄي زندگي زميندار وٽ ڪم ڪندو هو ۽ سندس محنت مان اپايل پيداوار جاگيردار کڻي ويندو هو ۽ هاريءَ کي ايترو ڏنو ويندو هو جو هو زنده رهي ۽ وري محنت ڪري سگهي. جيئن سائنسي ايجادون ٿيون ۽ سائنسي نظريا ظاهر ٿيا ته پيداواري رشتا بدلجڻ لڳا. مثلن هر جي جڳهه ٽريڪٽر، جنڊ جي جڳهه چڪي (فلورمل) ورتي، اهڙيءَ طرح وڏا وڏا ڪارخانا ٺهڻ لڳا، مارڪيٽون وجود ۾ آيون ته جاگيردار سرمائيدار بنجي ويو ۽ هاري مزدور جي روپ ۾ ظاهر ٿيو، اهڙيءَ طرح سرمائيداري نظام وجود ۾ آيو.

ڪارل مارڪس پنهنجي زندگيءَ جو وڏو حصو سرمائيداريءَ کي سمجهڻ ۽ انهيءَ جي مختلف پهلوئن کي ظاهر ڪرڻ ۾ صرف ڪيو. سرمائيداري نظام جي اها خصوصيت آهي ته پيداوار ۽ تجارت منافعي لاءِ هوندي آهي. هن نظام ۾ هڪڙا اهڙا ماڻهو هوندا آهن، جن وٽ پيداوار جا ذريعا هوندا آهن ۽ ٻيا اهي جن وٽ ڪوبه ذريعو نه هوندو آهي، سواءِ پنهنجي محنت جي جيڪا هو سرمائيدار وٽ وڪڻڻ ويندا آهن ۽ سرمائيدار هن جي محنت مان پيدا ٿيندڙ پيداوار پنهنجي مرضيءَ جي اگهن تي مارڪيٽ ۾ وڪڻندو آهي ۽ مزدورن کي معمولي معاوضو ڏنو ويندو آهي. اهڙيءَ طرح محنت ڪش جي محنت مان واڌو قدر پيدا ٿيندو آهي. هن نظام جي سڀ کان وڏي حقيقت معاشي حقيقت آهي، جنهن ۾ محنت ڪش پنهنجي تخليقي عمل کان ۽ جيڪي شيون هو ٺاهي ٿو ان کان ويڳاڻو هوندو آهي، جنهن ڪري هو ٻين انسانن کان ۽ پنهنجي وجود جي خوشين کان پڻ ويڳاڻو ٿيندو ويندو آهي.

”محنت ڪش جيتري محنت ڪندو آهي ان جي تخليق ڪيل معروضي دنيا اوترو ئي طاقتور ٿيندي ويندي آهي ۽ محنت ڪش جي ذات اوتروئي ڪمزور ۽ غربت ۾ دٻجندي ويندي آهي.“ (30)

سرمائيداري نظام تي مارڪس جو بنيادي اعتراض اهو هو ته منافعي خور هن معاشري ۾ دولت جي هوس ۽ دولت حاصل ڪرڻ ئي انسان جي زندگيءَ جو مقصد وڃي رهيو آهي جنهن ڪري هن نظام مان انسان جو جوهر بري طرح مجروع ٿيو آهي.

انسان پنهنجي انساني صلاحيتن کان محروم ٿيندو وڃي. (31)

سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته انسان کي انهيءَ استحصالي نظام کان ڪيئن نجات ملندي ۽ ڪهڙي نظام ۾ انساني قدر بحال ٿيندا. ڪارل مارڪس انهيءَ لاءِ سائنسي ڪميونزم جو نظريو ڏنو.

سائنسي ڪميونزم

مارڪس پنهنجي فلسفياڻي ماديت ذريعي مزدور طبقي کي غلاميءَ مان نجات ڏيارڻ جو رستو غيرطبقاتي سماج ۾ ڏيکاريو، جيڪو مزدور طبقو پنهنجي منظم جدوجهد ذريعي انقلاب آڻي قائم ڪري سگهي ٿو: پر غير طبقاتي سماج جا ٻه مرحلا آهن.

“Communist social formation consists of two phases i.e. Socialism and Communism”. (32)

ڇوته هڪ دم سرمائيداري نظام مان ڪميونسٽ سماج قائم نه ٿيندو آهي بلڪ سرمائيداري نظام هٽائڻ کان پوءِ سوشلزم قائم ٿيندو. جيڪو سائنسي ڪميونزم جي راهه هموار ڪندو. هونءَ به سرمائيداري سماج جي اندروني ارتقائي اجتماعي سماج لاءِ رستو صاف ڪندي آهي. سرمائيداري سماج ۾ پيداوار مشترڪ ٿيندي ويندي آهي ۽ شين جا وڏا وڏا ڪارخانا لڳندا آهن، انهن ۾ گهڻا ئي ماڻهو گڏجي ڪم ڪندا آهن، سماج ننڍن ننڍن خودمختيار گروهن مان نڪري باهمي ۽ قريبي تعلق ۾ جڙڻ لڳندو آهي پر سرمائيداريءَ ۾ جيڪي ماڻهو هڪ ٻئي جي مدد سان جيڪي شيون ٺاهيندا آهن، اهي سماج جي ملڪيت نه هونديون آهن، پر هڪ فرد يا ننڍي گروهه جي ملڪيت هونديون آهن. انهيءَ ڪري اشتراڪي سماج قائم ڪرڻ جو پهريون قدم اهو هئڻ گهرجي ته پيداوار جا ذريعا هڪ فرد يا مختصر گروهه جي ملڪيت نه هئڻ گهرجن، بلڪ پوري سماج جي اجتماعي ملڪيت هئڻ گهرجن پر اهو ڪم آسانيءَ سان نٿو ٿي سگهي، انهيءَ لاءِ مزدور طبقي کي انقلابي جماعت ٺاهي سماج ۾ انقلاب آڻڻ گهرجي.

”انقلاب اچڻ کان پوءِ هڪ دم اشتراڪي سماج قائم نٿو ٿي سگهي، پر اها قوت حاصل ٿي وڃي ٿي، جنهن سان اشتراڪي سماج قائم ڪري سگهجي ٿو.“ (33)

سوشلسٽ سماج هڪ اهڙي سماج جو تصور آهي، جنهن ۾ معاشي طور طبقاتي ويڇا ختم ٿي وڃن، پيداوار جا ذريعا رياست جي ملڪيت هجن ۽ رياست پرولتاري طبقي يعني مزدور طبقي جي هٿ ۾ هجي. هن سماج جي خصوصيت اها ٿئي ٿي ته ڪير به ڪنهن جو استحصال نه ٿو ڪري سگهي ۽ نه وري واڌو قدر جي ڪري سرمايو ٿو ٺهي، جيڪو ڪنهن جي ٽجوڙي ڀري. هن نظام موجب هر ماڻهوءَ کي سندس محنت مطابق معاوضو ملڻ ۽ سرمايو قومي ملڪيت هئڻ ڪري ڪنهن جي بيروزگاري هجڻ جو امڪان نٿو ٿئي. خيال هو ته اهڙو نظام جڏهن سڄي دنيا ۾ ڦهلجي ويندو ۽ دنيا جي ترقي هڪ اهڙي دؤر ۾ داخل ٿيندي جتي سماج جا اندروني طبقاتي تضاد ختم ٿي ويندا ته سماج سائنسي ڪميونزم ۾ داخل ٿيندو جيڪو انساني آدرشن ۽ خوابن جو تعبير هوندو. هن سماج ۾ انسان پنهنجي جڙتو سماجي مسئلن ۾ نه الجهندو پر اجتماعي طور فطرت سان مهاڏو اٽڪائيندو، صلاحيت مطابق ڪم ڪندو ۽ سندس ضرورتون پوريون ڪيون وينديون.

“Communism is the highest part of social progress which provides for the unlimited self-perfection of society for good to all peoples.” (34)

ترجمو: اشتراڪيت سماجي ترقيءَ جو اهڙو اعليٰ ترين حصو آهي، جيڪو عوام جي ڀلائيءَ جي لاءِ سماج کي پوريءَ طرح غيرمحدود طور مڪمل ڪري ٿو.

انهيءَ فڪر جي بنياد تي پهريون ڀيرو 1917ع ۾ ولاديمير ايل. ايڇ لينن جي اڳواڻيءَ ۾ روس ۾ انقلاب آيو ۽ پهريون ڀيرو دنيا ۾ پرولتاري رياست قائم ٿي، جيڪا مارڪسي نظريي جو عملي مظاهرو هئي. هن انقلاب سڄي دنيا کي لوڏي ڇڏيو ۽ سامراجي استحصالي قوتون خوفزده ٿي ويون ۽ انهن محنت ڪش طبقي واري رياست کي ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون، پر هو ائين ڪرڻ ۾ ناڪام رهيا. انهيءَ کان پوءِ هن نظام خلاف غلط افواهه ۽ پروپيگنڊا جاري ڪئي ويئي ۽ ٻي عالمي جنگ ۾ پوري ڪوشش ڪئي ويئي. هن نظام کي مٽائڻ جي، پر سامراجي قوتون شڪست کائي ويون ۽ نتيجي طور سوشلسٽ رياستن جو دائرو اڃان به وڌي ويو. اهڙيءَ طرح دنيا ۾ باقاعده ٻه ڪئمپون، ٻه نظريا، ٻه نظام ۽ ٻه طاقتون نروار ٿي سامهون آيون. پوءِ سياست، مذهب، ادب مطلب ته هر شعبي جو ڪردار ٻن طبقن جي مفاد ۾ ورهائجي ويو ۽ باقاعده ترقي پسنديءَ وارو اصطلاح وجود ۾ آيو، جيڪو بقول شيخ اياز جي ته اسٽالن متعارف ڪرايو. شيخ صاحب جو چوڻ هو ته انگريزي لفظ ”پروگريسوازم“ جي اصل معنيٰ ترقي پسندي نه پر ترقي پذيري آهي، ان کان پوءِ ريئلزم هو، پوءِ ريئلزم به باقاعدي ترقي پذيريءَ ۾ ضم ٿي ويو. (ذاتي ڪچهري 1997- 11- 9 تي).