سنڌي ورچوئل لائبرري

ننڍي کنڊ ۾ مغليه دور جي زوال کان پوءِ مسلمانن وٽ ٻه رستا هئا، هڪ ته هو ماضيءَ جي عظمت کي وري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوششون ڪن يا وري سر سيد احمد خان وانگر جديد دور جي چئلنجن کي قبول ڪندي جديد تهذيب تمدن اختيار ڪن. شروع ۾ مسلمانن شاهه ولي الله جي تحريڪ ۽ دين جو رستو اختيار ڪيو، اڳتي هلي سر سيد احمد خان جي اصلاح کان پوءِ مسلمان ٻن طبقن ۾ ورهائجي ويا. هندو ۽ مسلمانن جي وچ ۾ اصل تضاد انهيءَ وقت شروع ٿيا، جڏهن مسلمانن اقتدار کان محروم ٿيڻ  ۽ شڪست جي احساس کان پوءِ دين جي تحفظ لاءِ مغربي تهذيبن جو مڪمل بائيڪاٽ ڪيو. جنهن ڪري مسلمان سماجي ترقيءَ جي ڊوڙ ۾ هندن کان گهڻو پوئتي رهجي ويا. ٻئي طرف هندن جديد دور جي ضرورت کي قبول ڪندي، انگريزي تعليم ۽تهذيب اختيار ڪئي ۽ وڏين وڏين سرڪاري نوڪرين ۾ جڳهه ٺاهي ورتي. انهيءَ حوالي کان مسلمان معاشرتي طور اڌ صدي پويان رهجي ويا.

سنڌ ۾ به سنڌي مسلمانن جي تعليمي حالت ۾ ڪا خاص تبديلي نه آئي هئي. تعليمي پسماندگيءَ جي ڪري حڪومت جي وڏن عهدن ۽ نوڪرين ۾ مسلمان نه هئڻ جي برابر هئا ۽ ٻئي طرف سنڌ ۾ مسلمان زميندار طبقو پنهنجو زياده تر وقت سير ۽ شڪار يا عياشيءَ وارن مشغلن ۾ گذاريندو هو. هارين جي حالت خراب هئي. هو زميندارن جي رحم و ڪرم تي هئا ۽ زميندارن جي اهميت مقامي حڪمرانن جهڙي هئي. مطلب ته سنڌ جي زراعت ۽ ثقافت ۾ وڏيرن ميرن پيرن ۽ روحاني مرشدن جو اهم مقام هو. هارين جي نجي زندگيءَ کان وٺي شادي مرادي، مرڻو پرڻو، علاج معالج، روينيو ۽ پوليس جا معاملا وڏيرو طئي ڪرائيندو هو. شهري ۽ ڳوٺاڻي زندگيءَ جي انهيءَ فرق هندن ۽ مسلمانن کي هڪ ٻئي کان الڳ ڪري ڇڏيو. ٻئي طرف هندو صنعتي ترقي تعليم ۽ شهري زندگيءَ ۾ اڳتي هئڻ ڪري سنڌي قوم پرستي جي رجحان کي اڀاري رهيا هئا. جنهن جو سبب اهو هو ته سنڌي هندو تعليم يافته ۽ دولت مند هئا، پر اقليت ۾ هئا، جنهن ڪري پنهنجي ترقيءَ کي محفوظ ڪرڻ لاءِ هنن سنڌي قومپرستيءَ کي اڀاريو. (1)

هن ڳالهه کي اسان هيئن به سمجهي سگهون ٿا ته هندو طبقو ڇو ته سرمائيداري جي جديد دؤر ۾ داخل ٿي چڪو هو. قوم وارو احساس سرمائيداري نظام جي ئي پيداوار آهي، تنهن ڪري خود انهيءَ واپاري ۽ صنعتي طبقي ۾ قوم پرستي پيدا ٿي، پر مسلمان زميندار کي اهو احساس ٿي چڪو هو ته سنڌي قوم پرستي انهن جي مفادن جي حفاظت نه ڪري سگهندي. جيڪڏهن غور سان ڏٺو وڃي ته جاگيردار ۽ سرمائيدار طبقي جو هي بنيادي تضاد هو، جيڪو سنڌ ۾ مذهبي شڪل اختيار ڪري ويو. انهيءَ ڪري سنڌي مسلمانن ننڍي کنڊ ۾ مسلم قومپرستي جي وهڪري ۾ پاڻ کي شامل ڪري ڇڏيو ۽ اهڙيءَ طرح 8، 9 آڪٽوبر 1938ع تي ڪراچيءَ ۾ مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ الڳ وطن جو ٺهراءُ پاس ٿيو، بلڪه اسان ائين چئي سگهون ٿا ته مسلمانن جي الڳ وطن قائم ڪرڻ جي شروعات سنڌ جي ئي سرزمين تان ٿي. (2) اهڙيءَ طرح سنڌي مسلمانن ۽ هندن جا مذهبي تضاد وڌيڪ اڀرڻ لڳا، جنهن جي نتيجي ۾ 19 نومبر 1938ع سنڌ ۾ مسجد منزل گاهه وارو واقعو پيش آيو، جنهن ۾ 12 مسلمان ۽ 33 هندو ماريا ويا. (3)

هن واقعي جو تفصيل هن ريت آهي:

هن واقعي ۾ 164 گهر ساڙيا ويا، ڏهن ماڻهن کي گولي لڳي، 158 ماڻهو قتل ٿيا، 27 زخمي ٿيا، 8 لک هڪ هزار هڪ سؤ رپين جي ملڪيت جو نقصان ٿيو ۽ 997 ماڻهو گرفتار ڪيا ويا، جن ۾ 939 ڳوٺاڻا هئا ۽ 58 شهري هئا. (4)

هن تحريڪ جا مک اڳواڻ سيٺ حاجي عبدالله هارون، محمد ايوب کهڙو، واجد علي شيخ، جي ايم سيد، محمد هاشم گزدر، قاضي فضل الله ۽ پير غلام مجدد سرهندي هئا. (5)

هن واقعي جي باري ۾ جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”سنڌ ڳالهائي ٿي“ ۾ هن ريت لکيو آهي:

”منهنجي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ کان پوءِ هڪ اهڙي واقعي جنم ورتو، جنهن سموري سنڌ جي صدين کان قائم ايڪتا ۽ وحدت واري ديوار ۾ ڏار وجهي ڇڏيا. صوفين ۽ ساڌن جي سنڌ، فرقي پرستيءَ جي باهه ۾ وڪوڙجي ويئي، جنهن اڳتي هلي سموريءَ سنڌ جي محبت ۽ ٻڌيءَ واري چمن کي ساڙي رک ڪري ڇڏيو. جنهن جي نتيجي ۾ 1947ع ۾ هي برصغير ورهائجي ويو“. (6)

انهيءَ واقعي جو سنڌ ۾ فڪري طرح تمام گهڻو اثر ٿيو. اها ڌرتي، جيڪا امن ۽ محبت، رواداريءَ جي حامي ۽ صوفين واري فلسفي کي مڃيندڙ هئي، اها مذهبي منافقت جو شڪار ٿي وئي، هندن ۾ مذهبي بنياد تي انتهاپرستي جنم وٺڻ لڳي. وٽن مهاڀارت جو تصور قائم ٿيڻ لڳو ۽ سنڌ جو مٿيون طبقو ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيڻ لڳو.

ٻئي طرف مسلمان به پٺتي ڪو نه رهيا. 1941ع ۾ لاهور قرارداس پاس ٿيڻ بعد هندستان جي ڪنڊ ڪڙڇ مان پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ مطالبا شروع ٿيا. سنڌ مسلم ليگ ۽ سنڌ جي مسلمانن انهيءَ قرارداد جي آجيان ڪئي پر پاڪستان ٺهراءَ جي سنڌي هندن مخالفت ڪئي هئي.

2 اپريل 1934ع ۾ ڪراچي ۾ ڪل سنڌ هندو ڪانفرنس ديوان لعل چند جي صدارت ۾ ٿي، جنهن ۾ سنڌي هندن انهيءَ ڳالهه تي زور ڏنو ته سنڌ ۾ هندو 26 سيڪڙو آهن، جن جو ڪو ٻيو وطن ڪونه آهي. هو سنڌو ديس جي جيوت ۾ مکيه ۽ چڱو حصو وٺي رهيا آهن. هو رڳو وياج خور ڪونه آهن، زمينن جا مالڪ به آهن. ٽيون حصو پوک جو هنن جي ملڪيت آهي. مسلمانن جي ٻنين جو گهڻو حصو مقاطعي تي پوکين ٿا. ملڪ جي ڪاريگرن، هنرن، واپار ۽ بينڪن ۾ چڱو حصو وٺن ٿا. نوڪري، تجارت، علم و ادب ۾ سندن چڱو حصو آهي. جيڪڏهن هنن کي ڪڍي ڇڏجي ته باقي ڪجهه به نه رهندو. هنن جو وڌيڪ چوڻ هو ته اسان جا دوست مسلمان سمجهن ٿا ته سنڌ جدا ٿيڻ کان پوءِ هو بهشت ماڻيندا، پر سنڌ جدا ٿيڻ تي سنڌ جي حالت بهتر نه پر بدتر ٿيندي. (7)

تحريڪ پاڪستان دوران هڪ اهڙو مرحلو به آيو، جو انگريزن قائداعظم کي چيو ته هو مسلم اڪثريت واري صوبي جي ڪنهن به اسيمبلي مان پنهنجي اڪثريت جو ثبوت ڏئي.

اهو ڪم 3 مارچ 1943ع تي جي ايم سيد ڪيو، جنهن سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان جي قرارداد پيش ڪئي، جنهن کي اڪثريت سان پاس ڪيو ويو. (8)

جنوري 1946ع ۾ هندستان ۾ عام چونڊون ٿيون، جنهن ۾ آسام، بنگال، بهار، اوڙيسه، يوپي، پنجاب، سرحد ۽ سنڌ ۾ مسلم ليگ اڪثريت سان کٽي آئي.

مسلم ليگ کي ننڍي کنڊ ۾مسلمان جي حمايت حاصل هئي، پر مسلمانن ۾ هڪ وڏو حصو اهڙو به هو، جيڪو مسلم ليگ جو مخالف هو. جنهن کي مولانا ابوالڪلام آزاد پنهنجي ڪتاب آزاد هند ۾ واضح ڪندي لکيو ته:

”اهڙن ماڻهن کي قدرتي طور ملڪ کي تقسيم ڪرڻ جو ڏک ٿيو هوندو ۽ گهرو زخم لڳو هوندو، ڇوته پاڪستان جي تخليق جو واحد نتيجو ننڍي کنڊ جي مسلمانن کي ڪمزور ڪرڻ هو“. (9)

ساڳئي وقت سنڌ ۾ سنڌي قوم پرستيءَ جو احساس به موجود هو. سامراجي حڪومت جو خاتمو ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪافي وقت کان هلي رهي هئي. حيدر بخش جتوئي (1900- 1970ع) جيڪو عام هاريءَ جي محنت ۽ سندس آزاديءَ جي حق جي ڳالهه ڪندو هو، طنزيه ۽علامتي شڪل ۾استحصالين جي هڏ حراميءَ جو مذاق اڏائيندو هو. برطانوي ۽ جاگيردارن جي استحصال جي خلاف جدوجهد ڪرڻ جي اپيل ڪندو هو. (10)

ترقي پسند مصنفين جو هڪ گروهه سوويت يونين جي انقلاب کان متاثر هو، جن جون تخليقون نوآبادياتي جبر جي خلاف سنڌين جي جدوجهد جي عڪاسي ڪن ٿيون. ساڳيءَ طرح حر تحريڪ سنڌ جي تاريخ ۾ هڪ خاص اهميت رکي ٿي. هيءَ تحريڪ به سامراج حڪومت خلاف هئي، جنهن ۾ پير صبغت الله شاهه پاڳارو اڳواڻي ڪري رهيو هو.

هندستان خالي ڪريو  (Quit India) تحريڪ جي جڏهن شروعات ٿي ته مسٽر آر.ڪي. سنڌوا، سنڌ جي ڪانگريس ليڊر، پير صاحب کي ڪانگريس ۾ شامل ٿيڻ لاءِ چيو، پر پير صاحب ڪانگريس جو حمايتي رهيو ۽ ميمبر ڪونه ٿيو. پير صاحب پنهنجن حرن کي کاڌيءَ جا ڪپڙا ڍڪڻ ۽ گوشت نه کائڻ جو حڪم ڏنو. انهيءَ مان ظاهر آهي ته پير صاحب ڪانگريس جي حمايت سان بغاوت کي ڪامياب بنائڻ جو منصوبو ٺاهي رهيو هو. (11)

هن ڳالهه مان ظاهر آهي ته پير پاڳاري جي تحريڪ جو بنياد مذهبي جنونيت تي نه، پر سامراج دشمنيءَ تي رکيل هو. جنهن ۾ ديس ڀڳتيءَ جو جذبو موجود هو ۽ ساڳيءَ طرح پنهنجي رويي ۽ عمل ۾ هندن سان تعاون ڪرڻ پڻ پنهنجي مزاج ۾ روايتي سنڌ جي فڪر جو اهڃاڻ هو.

انهيءَ جي نتيجي ۾ انگريزن پير صبغت الله شاهه کي 20 مارچ 1943ع ۾ ملٽري ڪورٽ مان موت جي سزا ڏني ۽ ساڳئي وقت سنڌ ۾ مارشلا سان حر ائڪٽ به نافذ ڪيو ويو، جنهن مطابق عملدارن کي اختيار هو ته هو بغير ڪنهن ڏوهه ٻڌائڻ جي ڪنهن به ماڻهوءَ کي گرفتار ڪري سگهيا ٿي.

انهيءَ سڄي صورتحال سنڌي ماڻهن تي فڪري طرح گهرا اثر ڇڏيا. سنڌ جي فڪر جي تسلسل تي جيڪي وار ٿيا ۽ ماڻهن جي نفسيات ۾ ڦيرو آيو، انهن ۾ هندو مسلم تفريق جو به اثر موجود هو. پر سنڌ امن، ڀائيچاري، رواداري، پيار ۽ محبت جي سرزمين آهي. مذهبي تفريق، نفرتون ڪيتري دير تائين سنڌي ماڻهن کي گرفت ۾ رکي سگهيون، انهيءَ جو جائزو پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ سنڌ جي صورتحال تي نظر وجهڻ سان وٺي سگهبو.

پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ لڏ پلاڻ وارو عمل

ننڍي کنڊ جو ورهاڱو خوني تصادم سان ظاهر ٿيو، جنهن ۾ مذهبي جنون ۽ قتل و غارت شروع ٿي ويئي. پهرين پنجاب ۾ جهڳڙا جهيڙا شروع ٿيا. جلد ئي مذهبي جماعتن ۽ ٻاهران لڏي آيل مسلمانن مان ڪن انتهاپسندن سنڌ ۾ به بدامني شروع ڪئي ۽ خوني جهيڙا شرو ع ٿي ويا. انهيءَ جي نتيجي ۾ هندن ۾ عدم تحفظ جو احساس شروع ٿيو ۽ هندو خوف زنده ٿيا ۽ لڏ پلاڻ شروع ٿي ويئي. نومبر 1947ع تائين 2 لک 44 هزار سنڌي هندو هندستان لڏي ويا. فيبروري 1948ع ۾ صوبائي حڪومت هڪ قانون جاري ڪيو ته ملڪ ڇڏڻ وارن کي ڪاغذي ثبوت ڏيکارڻا پوندا ته انهن وٽ مسلمانن جون گروي ۽ قيمتي شيون ناهن ۽ بئنڪ جا قرض به ناهن. هارين کي گهريلو جانور کڻي وڃڻ جي منع ڪئي ويئي. تنهن ڪري لڏپلاڻ جو تعداد گهٽيو، پر 1949ع ۾ شڪارپور ۽ سکر ۾ جهيڙا وري شروع ٿيا. تنهن ڪري لڏپلاڻ ڪرڻ وارن ۾ وري اضافو ٿيو. اندازي مطابق 1949ع ۾ هندستان لڏي وڃڻ وارن ۾ 27297 ماڻهو 1950ع ۾ 9099 ماڻهو، 1951ع ۾ 644 ماڻهو مطلب ته 14 لک هندن مان 12 لک 50 هزار هندو لڏي وڃي چڪا هئا.

“A thin stream of evacuees, for whom a transit camp in Karachi was maintained by the government, continued for long time. The number of evacuees falling from 27, 297 in 1949 to 9099 in 1950 and 644 only in 1951. It has been estimated that out of 14,00,000 Hindus who lived in Sindh in 1947 and about a million and a quarter had come over to India, leaving behind the remaining in various parts of the province, especially in Tharparker district and other urban areas of Sindhi.” (12)

اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ هندن جو تعداد 25% سيڪڙو مان گهٽجي 4 سيڪڙو وڃي رهيو. هوڏانهن وري هندستان مان لڏي اچڻ وارن جو تعداد هندن کان گهڻو وڌيڪ هو، جن جو رخ صاف طور سان سنڌ ڏانهن هو.

انهيءَ دور ۾ هندستان جي اولهه ۽ وچ وارن علائقن کان تقريبًا ڇهه لک مسلمان مهاجرن سنڌ جو رخ ڪيو، جيڪو سنڌ جي نسلي ساخت ۽ سياست ۾ گهري تبديليءَ جو سبب بڻيو.