سنڌي ورچوئل لائبرري

سنڌ جا قديم آثار صاف ڏيکارين ٿا ته قديم زماني کان هي ملڪ تهذيب ۽ تمدن جو هندورو هو. (25)

هي ملڪ جنت السنڌ هندستان جي ٻين خطن کان دولتمند هو، ان کانسواءِ سنڌو نديءَ جي جهاز راني ۽ مغربي ملڪن کي ويجهو هئڻ سبب سندس واپار هزارها ورهين کان مغربي دنيا سان هلندڙ هو. (26)

سنڌ ۾ جواهرات، ياقوت، الماس، خوشبودار مصالحا، عنبير، اناج، عمارتي ڪاٺ، ريشمي ڪپڙو، سوٽي ململ ۽ نير جام ٿيندا هئا. سنڌ جي شاهوڪاريءَ جو ذڪر رگ ويد ۾ بار بار ٿيل آهي.

”سنڌ گهوڙن ۾ شاهوڪار، رٿن (گاڏين) ۾ شاهوڪار، ڪپڙي گنديءَ ۾ شاهوڪار، عمدن گهڙيل ڳهن ۾ شاهوڪار، کاڌي پيتي ۾ شاهوڪار ۽ سدا تازي، سلما ٻوٽا يعني مڃ وغيره جن مان واڻ، رسيون ٺهن ٿيون، سي به سنڌ ۾ کوڙ آهن ۽ ساڳئي وقت سنڌوءَ جا ڪنارا ماکي ڏيندڙ گلن سان سينگاريل.“ (27)

سنڌ جا وسيلا، سنڌ جي شاهوڪاري ئي سنڌ جي بدقسمتي بڻي، مقامي ماڻهو دولت سان مالا مال سرزمين ملڻ ڪري ۽ کيتي ٻاريءَ جي شروعات کان پوءِ هڪ جڳهه ٿانيڪا ٿي ويهي رهيا، هڪ امن پسند ۽ زندگيءَ سان پوري سماج جنم ورتو، جنهن ڪري نه وٽن وڙهڻ واري وحشت ۽ بربريت هئي نه وري وٽن جنگي سازو سامان هئا.

موهن جي دڙي مان ڪجهه پٿر ۽ ٽامي جون ٺهيل گدائون (Maces)، ٿورا ڀالا، ڪٽاريون، تير ڪمان ڪا زرهه به ڪانه لڌي آهي. جنهن ڪري ڀانئجي ٿو ته ملڪ ۾ لڙائي اڪثر ڪانه لڳندي هئي ۽ ماڻهو صلح سانت ۾ گذاريندا هئا. (28)

تنهن ڪري هن ملڪ جي دولت ۽ شانتي ڌارين کي هرکائي وڌو ۽ هڪ طويل ڪاهن جو سلسلو شروع ٿيو، وقت به وقت ڌاريون قومون هن سرزمين تي ڪاهون ڪنديون رهيون، ڪي حملا آور ڦرمار ڪري هتان هليا ويندا هئا ته ڪي وري مقامي ماڻهن سان گڏجي رهندا هئا ۽ ڪي وڌيڪ ڏاڍا کين غلام بنائي هتي حڪومت ڪندا هئا.

آرين جي ڪاهه

تاريخ ۾ سڀ کان پهرين سنڌ تي ڪاهه ڪندڙن ۾ آرين جو نالو اچي ٿو، ويدن ۾ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگ لڳڻ جو گهڻو ذڪر آهي، انهيءَ مان يورپي عالمن اهو انومان ڪڍيو ته آريا لوڪ ڪٿان ٻاهران آيا هئا. جنهن لاءِ مختلف عالمن جا مختلف رايا آهن. (29)

جرمنيءَ جي پروفيسر پنيڪا ۽ ٻين جو خيال هو ته آريا اتر قطب کان آيا هئا، ٽارت جي مسٽر پاٽينجر به اهو ڄاڻايو ته قديم آريا لوڪ وچ هماليه واري واٽ وٺي هندستان ۾ آيا هئا. (30)

سبط حسن پنهنجي ڪتاب (پاڪستان ۾ تهذيب ڪا ارتقا) ۾ چيو هو ته آرين جو اصل وطن خوارزم ۽ بخارا جو خطو هو ۽ اهي ٻه هزار ق. م. کان اڳ وچ ايشيا مان نڪري اوڀر ايشيا آيا. (31)

رحيمداد مولائي شيدائي پنهنجي ڪتاب (جنت السنڌ) ۾ لکيو آهي ته آريا قومن جا قبيلا اتر قطب يا وچ ايشيا جي ميدان کان نڪري پنهنجي ڪٽنبن ۽ چوپائي مال جي ڌڻن سميت پنجاب ۾ وارد ٿين ٿا ۽ هتان اڳتي وڌن ٿا. (ص 28)

جي. ايم. سيد پنهنجي ڪتاب (سنڌوءَ جي ساڃاهه) ۾ لکي ٿو ته آريا قوم جا ماڻهو اتر اولهه کان ٽولا ٽولا ٿي هتي سنڌ ۾ آيا. (32)

آريا ۽ سنڌي سماج ۾ تضاد

آرين جو معاشرو قبيلي وارو ۽ خانه بدوش هو. هو کيتي ٻاريءَ کان واقف نه هئا، انهن جو سماج پدري هو، هنن جي ٽولي يا قبيلي جو سردار مرد هوندو هو، عورتن جو درجو مرد کان گهٽ هو. خانه بدوش هئڻ ڪري هنن ۾ مستقل گهر ڪري ويهڻ جو لاڙو ڪونه هو. مذهب ۾ اهميت مورتين جي نه هئي بلڪ فطرتي ڪثرت ۾ موجود نظارن کي ديوتائن جو درجو حاصل هو. انهن ديوتائن کي راضي رکڻ لاءِ هو ڀڄن ڳائيندا هئا، جانور قربان ڪندا هئا. ان کان علاوه آريا قبيلي جا ماڻهو جنگلي، وحشي، مارڌاڙ کان واقف هئا. تلوار، نيزو، تير ڪمان ۽ گرز وغيره سندن خاص هٿيار هئا، شهري تمدن ۽ رهڻي ڪهڻيءَ کان واقف نه هئا.

آرين جو سنڌ جي مقامي ماڻهن سان ڪافي ٽڪراءُ پيدا ٿيو هو. گهڻي وقت تائين کين سنڌ جي مقامي ماڻهن سان وڙهڻو پيو هو. مهاڀارت جي لڙائي جيڪا وڏي پيماني تي وڙهي ويئي هئي، ان جي باري ۾ اهو چوڻ آهي ته اها آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ لڳي هئي. آهستي آهستي قديم ماڻهن تي آرين جو تسلط قائم ٿي ويو. اهڙي طرح سان قديم سماج ۾ تبديليءَ جي شروعات ٿي. آرين جي ٻولي، ڌرم، رسم رواج مقامي ماڻهن کان مختلف هئا. هنن جي مزاج ۾ ويڙهه ۽ هڪ ٻئي لاءِ نفرت هوندي هئي. هنن جي حملي آورن جي فطرت، رولو ۽ ويڙهو قوم هئڻ واري طبيعت سبب معاشي ۽ سماجي زندگيءَ جي طرز هتي جي زرعي واپاري، امن پيار ۽ انسانيت واري نفسيات مطابق نه هئي. هنن جي ديوتائن جو مزاج به اهڙو نه هو بلڪ هنن جا ديوتا شهرن کي تباهه ڪرڻ وارا، بدلي وٺڻ وارا، دريائن جا بند ٽوڙي دراوڙن جا فصل تباهه ڪرڻ وارا هئا. اهي نسل جي وڌاءُ، فصل جي وڌاءُ لاءِ مڪاني منترن کان ناواقف هئا، اهي ڌرتي ماتا جي طاقت ۽ تخليق جي ديوي (يوني) ۽ تخليق جي ديوتا (لنگ) کان واقف نه هئا جن جي پوڄا مقامي ماڻهو ڪندا هئا. هيءَ اهڙي سماجي ضرورت هئي، جنهن آرين کي مجبور ڪيو ته ڌرتي ماتا جي پوڄا ڪن، نسل جي واڌاري ۽ فصل جي سٺي ٿيڻ لاءِ اهي رسمون پنهنجائن، تنهن ڪري آرين ڌرتي ماتا کي پاروتي، اُما، درگا ۽ جگدمبا جا لقب ڏنا. هنن جو ويڙهاڪ ديوتا اندرا زرعي برسات جو ديوتا بنجي ويو. تخليق افزائش لاءِ هنن شيوا کي ”مهالنگم“ جو خطاب ڏيئي کيس پوڄڻ شروع ڪيو، آرين آهستي آهستي پنهنجن ديوتائن کي وساري ڇڏيو، لنگ ۽ ڍڳي جي پوڄا ڪرڻ لڳا.

اهڙي طرح آريا ٺهي ٺڪي سنڌ ۾ ويٺا، پيداواري طريقا اهي ئي پنهنجائي هڪ گاڏڙ سڀيتا جو ڦهلاءُ ڪيائون.

جتي تاريخ ۾ آرين جي اچڻ جو ذڪر آهي اتي آرين جي اچڻ بابت شڪ و شبها به موجود آهن ته آريا سنڌ ۾ آيا به هئا يا نه؟؟

ڇو ته قديم سنڌ ۾ اڃا تائين آرين جي بالادستيءَ جو ڪو به نشان نه مليو آهي پر محققن جو خيال آهي ته دنيا جو سڀ کان پراڻو ڪتاب رگويد سنڌ ۾ ئي لکيو ويو آهي، جنهن ۾ اهڙن واقعن جو ذڪر ٿيل آهي. جنهن مان آرين جي تهذيب يا سندن اچڻ جي خبر پوي ٿي. (33)

سراج پنهنجي ڪتاب (سنڌي ٻولي) ۾ چيو آهي ته آرين جي نسل وارو نظريو محض افسانو ۽ جرمن عالمن جو ذهني اختراع آهي. جرمنن پنهنجي نسلي برتري ثابت ڪرڻ لاءِ آرين جي نظرئي کي مڙهيو آهي. (34)

سراج جو چوڻ آهي ته سنڌ جي تباهيءَ جو ڪارڻ ڪنهن وچئين دور ۾ خانه جنگي ۽ ڪن سماجي صورتن جي اوسر، جهڙوڪ ذاتي ملڪيت، مذهب ۽ ان مان پيدا ٿيندڙ ذات پات جا فرق هئا، پر اهو دور ڪو ٿوري مدت وارو نه هو، ان ۾ ڪي صديون لڳي ويون، خانه جنگي ۽ ٻين اهڙين براين جو هڪڙو اثر ته اهو ٿيو جو ڪي قبيلا ذات پات جي فرق ۾ ڇوت ڇات جي ڪري سنڌ مان لڏڻ لڳا، ڪي اوڀر طرف ويا ته ڪي اولهه طرف، خشڪيءَ رستي ۽ سامونڊي رستي نون گهرن جي تلاش ۾ نڪري پيا. اهڙي قسم جا اهڃاڻ سمير ۽ بابل وارن وٽان مليل آهن. (35)

پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته دنيا جي اولين ۽ شاهوڪار تهذيب جنهن ۾ امن، انسانيت ۽ زندگي جا مثبت قدر موجود هئا، اها طبقات ۽ ذات پات، خانه جنگي جو ڪيئن شڪار ٿي؟ انهي جو جواب سراج خود ڏئي ٿو:

”ان وقت اڃان جنسي زندگيءَ تي ڪي بندشون پيل نه هيون جيڪي آدم شماريءَ جي روڪ جو سبب بڻجنديون آهن، شروع ۾ هڪ ته جنسي زندگي مشترڪ ۽ اجماعتي نوعيت جي هئي جنهن ۾ زال مڙس جو تصور نه هو، قبيلي جون سموريون زالون قبيلي جي سمورن مردن سان جنسي تعلق لاءِ موجود هيون ان ۾ موجوده زنا يا بدڪاريءَ جو ڪو به تصور نه هو. ڇاڪاڻ ته جنسي لڳ کي انساني آدم وڌائڻ سان گڏ فصل کي وڌائڻ جو هڪ طلسمي طريقو پڻ سمجهيو ويندو هو. انهيءَ ڪري آدم شماري وڌندي ويئي ۽ ان وقت جي اڻ سڌريل پوک ۽ پيدائش جي طريقن جي سبب پيدا ٿيندڙ فصل ان آدم لاءِ پورو کاڌو خوراڪ ميسر نه ڪري سگهندا هئا، انهيءَ ڪري لڏ پلاڻ جو وڏو سبب اها ئي ڳڀي جي ڳولا هئي، اهڙي طرح اهي سنڌي قبيلا ايشيا ۽ يورپ ۾ ڦهلجندا ويا.“ (36)

سن 1882ع ۾ مئڪس ملر کليو کلايو قبول ڪيو ته اسين يورپي لوڪ پورب کان آيا آهيون ۽ سڀ ڪجهه جيڪي قيمتي سمجهون ٿا سو پورب کان پرايو اٿئون گرم صاحب جو به اهو ئي چوڻ هو ته يورپ جون سڀ قومون اصل آيون ئي ايشيا کان آهن. (37)

جيڪڏهن اسان هن نظرئي کي هڪ منٽ لاءِ صحيح سمجهون ته پوءِ موجوده دنيا جي اندر مختلف نظرين ۽ مذهبن اندر جيڪا صوفياڻي روحانيت، وجوديت، ويدانيت، وحدت الوجود يا صوفي ازم جا جيڪي به نظريا موجود آهن سي سڀ سنڌ جي پيداوار آهن ۽ هتان جي ماڻهن لڏڻ کان پوءِ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکيڙيا ۽ اتان جي نظرين ۽ مذهبن ۾ پنهنجي اصلي فڪر کي به شامل ڪري ظاهر ڪيو آهي ڇو ته سنڌ جي اصل ماڻهن جو فڪر صوفياڻي روايت ۾ ئي رهيو آهي، جنهن کي اسان مثبت وجوديت به چئي سگهون ٿا ۽ ساڳئي وقت وجوديت کي فطري فڪر به چئي سگهجي ٿو.

بقول هنٽر ميڊ جي وجوديت فطري انسيت جي ئي هڪڙي شاخ آهي. (38)

انهي فڪر متعلق اهو به چيو ويندو آهي ته دنيا جو سڀ کان پراڻو فڪر آهي، دنيا جي تقريباً هر فلسفي ۾ انهي جا اشارا ڏنل آهن.

افلاطون کان وٺي اڄ تائين وجودي طرز جي فڪر ڏانهن اشارا ڪيا ويا آهن، ان ڪري اهو چوڻ درست نه ٿيندو ته ”وجوديت اڄ ۽ هاڻ جي ڳالهه آهي.“

ماڻهوءَ جون چند داخلي ڪيفيتون جن ۾ دهشت، خوف، موت، اڪيلائي وغيره آهن، ماڻهو انهن ڪيفيتن جي ڪرب مان گذري پنهنجي وجود جو احساس ماڻيندو آهي، وجوديت ۾ اهڙين داخلي ڪيفيتن جي وڏي اهميت آهي، ساڳي طرح صوفي به ان خيال جا آهن ته انسان کي پاڻ سڃاڻڻ لاءِ پنهنجي انا ۽ زمان و مڪان جي پردن مان نڪرڻو پوندو تڏهن کيس ڪشف حاصل ٿيندو ۽ حقيقت جو وجدان ٿيندو.

قديم سنڌي سماج ۾ ماڻهن داخلي ڪيفيت جي ڪرب مان گذرڻ کان پوءِ سنڌ جي ڌرتيءَ جي وسيلن، زراعت، چوپائي مال ۽ واپار جهڙين معاشي سرگرمين سان پنهنجي سڀيتا جو آغاز ڪيو هو. هنن ۾ وجوديت جا مثبت لاڙا پيدا ٿيا هئا، جنهن ۾ امن، دنياوي پهلوئن سان زندگيءَ ۾ خوشي پيدا ڪرڻ، انسان سان پيار، سادگي سان هلڻ، ماءُ آدرشي سماج، مطلب ته زندگيءَ سان ڀرپور سماج جڙيل هو. جنهن ۾ ڪو جنون نه هو نه ڪا وحشت بربريت، اڳرائي يا دنيا کان بيزاري هئي. هر ماڻهو پنهنجي پيشي سان سچو هو ۽ پنهنجو ڪردار سچائيءَ سان ۽ عملي طور ادا ڪري رهيو هو. اهڙي تهذيب ۾ فڪري طور تبديلي ڪيئن آئي انهي جا ڪيئي سبب آهن. اهو به سچ آهي ته وقت بوقت سنڌ ۾ حملا آور ايندا رهيا آهن. انهن جا سنڌ تي اثر پوڻ ۽ انهن جو اثر وٺڻ کان پوءِ گاڏڙ فڪر جو جنم وٺڻ لازمي هو. پر سنڌ جو اصل فڪر ۽ نفسيات مڪمل طور ڪڏهن به مسخ نه ٿيا ۽ هميشه ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ موجود رهيا.

سنڌ جي آبهوا ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ضرور آهي جيڪا عام طور هڪ ٻئي سان اختلاف رکندڙ مذهبن جي سرحدن جي نشانن کي آهستي آهستي جهڪو ڪريو ڇڏي. جديد دور ۾ گهڻن ئي سنڌي مسلمانن ۽ هندن ۾ صوفياڻي روحانيت ميلاپ جو ذريعو بڻيل هئي.“ (40)

سنڌ جي فڪر ۾ تاريخ جي وهڪري سان گڏ جيڪا تبديلي اچڻ گهرجي ها سا نه آئي، بلڪ فطرتي فڪر جي بنيادي اصولن کان سنڌي ٻاهر نه نڪتا، البته منجهن ڪجهه مثبت لاڙا گهٽجي منفي لاڙا وڌيا. جن ۾ مايوسي، خوف، بزدلي، چاپلوسي، غداري، لڪڇپ ۾ زندگي گهارڻ، هر شيءِ درگذر ڪرڻ، ٻڌي نه هئڻ، انارڪي ۽ ويڳاڻپ وغيره شامل آهن جن جو اهم سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته سنڌ تي قديم دور کان وٺي اڄ تائين هڪ نه کٽندڙ سلسلو حمله آورن جو جاري رهيو آهي. انهن حملا آورن مقامي ماڻهن تي ظلم بربريت، ڦرلٽ، قتل غارت ڪئي آهي. هنن جو هر دور ۾ ٻاهرين ماڻهن جي مداخلت سان واسطو پيو آهي ۽ سندن زندگي عذاب بنائي ويئي آهي.

آرين کان پوءِ سنڌ تي اوائلي ٻاهرين مان مصر مان شهنشاهه سميرا مس طرفان 810 ق. م. ۾ ڪاهه ٿي جنهن کي سنڌ جي حاڪم يورسين شڪست ڏيئي موٽائي ڇڏيو، مصر ۾ ان وقت اصفل ۾ سيمفس ۽ مصر سعيد ۾ ٿيبس علم ۽ فن ڪري مشهور هئا. جتي فيثاغورث، هيرو ڊوٽس تعليم ورتي هئي. 14 صدي ق. م. ۾ ٿيبس جي فرعون راميس ثاني جهازن جي دستي سان ايشيا جي وڏي حصي تي ڪاهون ڪيون، مصرين ۾ انسان قربان ڪرڻ جو رواج هو. جيڪو مصر کان هندستان ۾ به ان وقت رائج ٿيو. وچ ايشيا جا گهڻا ماڻهو مصر جي ڪاهيندڙ اسيرز کي ديوتا سمجهي پوڄا ڪرڻ لڳا.

مصرين کان پوءِ سنڌ تي ڪلدافين، بابلين ۽ اشور وارن ڪاهه ڪئي هئي. جن هتان جي تهذيب جا ڪافي اثر ورتا ۽ هتان جي ماڻهن کان نجومت سکي هئي.

ان کان پوءِ ايرانين جون ڪاهون 600-700 ق. م. ۾ شروع ٿيون. پهرين ڪاهه ”هوشنگ پشتا ديا“ جي زماني ۾ ٿي جا سنڌين ناڪام بنائي ڇڏي ان کان پوءِ ڪياني گهراڻي جي بادشاهه دارا اول جي ڏينهن ۾ سنڌ فتح ڪئي ويئي. امير البحر سئڪلئس درياءَ جي ان وقت سروي ڪئي هئي ۽ هن کي ڪابل کان سمنڊ تائين تيرهن مهينا لڳا هئا جتان پوءِ هو ايراني نار ۽ مصر طرف ويو.

سنڌ تي ايراني ڪياني سامراج جو تسلط ڪي صديون رهيو. انهن ڏينهن ۾ زرتشت جو مذهب سنڌ ۾ آيو ۽ ان جا آتشڪدا سنڌ ۾ ٺهيا جن جو اثر عربن جي اچڻ تائين موجود رهيو، سورج ديوتا جي پوڄا جو رواج به انهي دور ۾ شروع ٿيو. (41)

ان کان پوءِ يونانين سنڌ تي حملو ڪيو. سڪندراعظم جيڪو مشهور فلسفي ارسطو جو شاگرد هو، ايران فتح ڪرڻ کان پوءِ سنڌ جي شاهوڪاريءَ جي ساک ٻڌي ۽ 372 ق.م. ۾ سنڌ تي حملو ڪيائون.

ملتان جي گهيري وقت سڪندر جي زخمي ٿيڻ ڪري يونانين زالون ۽ ٻار به قتل ڪري ڇڏيا. سندس چوڻ هو ته سنڌي آزاديءَ جا ڪوڏيا آهن، تنهن گناهه ڪري سندن قتل ڪيو ويو. (42)

ان وقت يونان جي حڪمت ۽ فلسفي جو اثر سنڌ تي پيو ۽ سڪندر سان گڏ آيل ڏاهن، مفڪر ماڻهن، پنهنجي نظرين جا اثر هتي ڇڏيا ۽ هتان جا اثر پاڻ قبوليائون، انهن جي هڪ حاڪم اسٽرابو اول ٻڌ ڌرم قبول ڪيو هو. سڪندر جي جنرلن پورس ۽ ڊيميٽريس جي وفات کان پوءِ موريا گهراڻي جي مهاراجا چندر گپت جو 331 ق. م. ۾ سنڌ تي قبضو ٿيو. ان جي اولاد مان مهاراجا اشوڪ پيدا ٿيو، جنهن پنهنجي حڪمت ذريعي هندستان جي گهڻن ڀاڱن تي قبضو ڪيو، سنڌ به سندس تسلط هيٺ رهي، هن ٻڌ ڌرم قبول ڪيو هو، ان ڪري سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم پکڙيو، جنهن جا آثار سنڌ جي قديم آثارن ۾ ملن ٿا. (مٿئين پيش ڪيل احوال لاءِ سائين جي. ايم. سيد جي ڪتاب ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ جلد هڪ ڇاپو ٽيون صفحو 39، مان مدد ورتي ويئي).

عربن جي ڪاهه

عربن سنڌ تي چوڏهن حملا ڪيا جن مان چوڏهون حملو حجاج بن يوسف جي ڀائيٽي محمد بن قاسم جي سپهه سالاريءَ ۾ ٿيو هو، حجاج بن يوسف بنو هاشم وارن جو بدترين دشمن هو. هن پنجاهه هزار عالمن ۽ اوليائن کي بنو هاشم جي طرفداري ڪرڻ جي جرم ۾ مارايو هو. هن جي ظلمن کان تنگ اچي گهڻا عرب قبيلا هندستان جي مختلف صوبن ۾ اچي آباد ٿيا هئا. (43)

712ع ۾ محمد بن قاسم سنڌ جي راجا ڏاهر کي شڪست ڏيئي سنڌ تي قبضو ڪيو، سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ پاڻ عدالت ۾ ويهي لڙائي ڪندڙن کي قتل ڪرڻ جو حڪم ڪيائين. اهڙي طرح ڇهه هزار جنگي جوان قتل ڪيا ويا، ڪي چون ٿا ته سورهن هزار مرد ڪٺا ويا. (44)

محمد بن قاسم اروڙ فتح ڪرڻ بعد راجا ڏاهر جي ٻن ڌيئرن کي هيرن جواهرن جي تحفن ۽ نذرانن سميت خليفة المسلمين جي خدمت ۾ موڪليو. (45)

ڪنهن ڪاهه ڪندڙ جي فتح کان پوءِ سنڌ جا ماڻهو سندن رد عمل کان سخت خوفزده ۽ هراسيل هوندا هئا. انهيءَ ڪري اڪثر قتل عام، ڦرلٽ، عصمت دريءَ کان بچڻ لاءِ هو اچي فاتح حڪمرانن وٽ پيش پوندا هئا. تنهن ڪري سما قوم جا ماڻهو اڃا تائين سنڌ ۾ جدا جدا هنڌن تي رهن ٿا جي دهل دماما وڄائيندا ۽ ناچ گانا ڪندا اگهاڙي مٿي محمد بن قاسم وٽ اچي حاضر ٿيا، محمد بن قاسم ماڻهن کان پڇا ڪئي ته هي ڪير آهن؟ ٻڌايائونس ته جڏهن ڪو بادشاهه فتحياب ٿيندو آهي ته هي ماڻهو انهيءَ نموني خوشي جو اظهار ڪندا آهن ۽ مبارڪباد چوڻ ايندا آهن. (46)

اهڙي طرح ڏاهر سان لاڳاپيل برهمڻن مان اٽڪل هڪ هزار ماڻهو ڏاڙهي مٿا ڪوڙائي محمد بن قاسم جي درٻار ۾ حاضر ٿيا. (47)

ڪن تاريخدانن ۽ عالمن جو خيال آهي ته تاريخ ۾ هونءَ ڌاريا سنڌ ۾ ايندا رهيا، ماڻهن کي ڦريندا لٽيندا رهيا، سنڌ جا خزانه مال ملڪيتون لٽي ڦري قتل و غارت ڪندا رهيا پر سڀ کان وڌيڪ هاڃو سنڌ کي عربن رسايو جن سنڌ جا خزانا مال ملڪيتون لٽيون سنڌي عورتن کي ڪنيزون بنايو. (48)

اهڙي صورتحال ۾ سنڌ اندر فڪري طور به وڏي اٿل پٿل ٿي، سنڌ جو فڪر ڪو شخصي نه هو بلڪ سندس پاڙون ڌرتيءَ ۾ کتل هيون، هزارين سالن جي ثقافتي ۽ فطري عمل دوران پيدا ٿيو هو، جنهن ۾ نهٺائي، سيڪولرزم، انسانيت، پيار ۽ ڪهل يا رحم جهڙا گڻ موجود هئا. پر عربن اهڙي فڪر کي نقصان پهچايو، عربن پنهنجي اسلام کان اڳ وارا ڪي قبائلي رسم و رواج ۽ دور جاهليت واري ثقافت، فڪر ۽ طور طريقن کي رائج ڪيو جن کي ماڻهن اسلامي سمجهيو ۽ تن ڏينهن ۾ ان خلاف زندگي گذارڻ وڏو ڏوهه هو. ان ڏوهه جي سزا واجب القتل هئي. هنن زبردست ڳرا محصول مڙهيا، نافرمان ماڻهن کي غلام بنايو. البت هيٺين طبقي جي ماڻهن مان شودر يا اڇوت ۽ گهٽ ذاتين ۾ ڌڪيل ڪيترائي ماڻهو، جيڪي هندستان ۾ ذات پات جي متڀيد ۽ برهمڻن جي ظلم کان تنگ هئا فوراً مسلمان ٿي ويا. نتيجو اهو نڪتو جو مذهب جي بنياد تي نفرت جو هڪ ابدي سلسلو ۽ ڪشمڪش هن خطي ۾ قائم ٿي وئي. سماجي طور سنڌي ماڻهو عربن جي دٻدٻي ۽ رعب جا اهڙو ته شڪار ٿيا جو سخت احساس ڪمتريءَ ۾ هليا ويا کين پنهنجي ذات، پنهنجي قوم ۽ ڌرتيءَ کان چڙ ٿيڻ لڳي، ورهين جون پنهنجون رسمون، طور طريقا کين نيچ لڳڻ لڳا. پاڻ کي انهيءَ ڪمتري مان ڪڍڻ لاءِ پاڻ کي عربي نسل مان سڏائڻ لڳا. هٿرادو شجرا ۽ تاريخون ٺاهي سما پاڻ کي حضور ﷺ جي چاچي جي اولاد مان سڏائڻ لڳا، سومرا پاڻ کي علوي سادات سڏائڻ لڳا، ڪلهوڙا پنهنجو شجرو حضرت عباس سان ملائڻ لڳا ۽ عباسي سڏائڻ لڳا. سنڌ جا ڪيترائي ماڻهو سيد، قريشي، صديقي، فاروقي، عقيلي سڏائڻ لڳا ڄڻ سنڌ ۾ اڳي ماڻهو هئا ئي ڪونه. (49)

اهڙيءَ طرح سنڌي ماڻهو پنهنجي ڌرتيءَ جي هزارين سالن جي شجري ۽ تاريخ کان ڪٽجي بيهي رهيا. ساڳئي وقت عربن جي دور ۾ ڪيترائي عالم ۽ بزرگ به سنڌ ۾ آيا، جن هتي پنهنجي علم ۽ فضل ۽ روحاني فيض سان سنڌ جي سرزمين کي نوازيو. ٻي صدي هجريءَ ۾ تصوف جي معرفت ۽ طريقن جي ابتدا ٿي، ذڪر ۽ فڪر، فنا ۽ بقا فقر ۽ گوشي نشيني، تصوف جا بنيادي نڪتا هئا. جيڪي عالم خواجه حسن بصري جي تعليم جي اثر هيٺ کڻي هتي آيا هئا. صوفياڻي تعليم جيئن ئي سنڌ ۾ پهتي جلد ئي ماڻهن ان کي قبول ڪيو، ڇاڪاڻ جو بنيادي سنڌي فڪر سان اهو فڪر ٺهڪندڙ هو. هن ملڪ جا وڏا بزرگ عالم سنڌ کان ٻاهر تبليغ ڪرڻ لڳا. حضرت بايزيد بسطاميءَ جو چوڻ هو ته هن هڪ سنڌي عالم ابو علي سنڌيءَ کان فنا ۽ توحيد يعني تصوف جو علم سکيو ۽ کانئس الحمد ۽ قُل هُوَ اللهُ اَحد، جي تفسير معلوم ڪئي. مطلب ته ٽين چوٿين صدي هجريءَ ۾ اهڙن ڪيترن ئي سنڌي عالمن جا نالا ملن ٿا. جيڪي سنڌ مان وڃي بغداد بصري ۽ ٻين شهرن ۾ رهيا، اتي علمي دنيا ۾ پنهنجو نالو روشن ڪيائون. ان کان پوءِ جلد ئي سنڌ ۾ تصوف جا سلسلا جاري ٿيا، جن ۾ قادري، چشتي، سهروردي، نقشبندي ۽ قلندري طريقا شامل آهن. پر سنڌ ۾ تصوف جو بنيادي زور ۽ مرڪزي فڪر وحدت الوجود رهيو.

عربن کان پوءِ سنڌ تي ڪاهن ۽ ڦرلٽ جو سلسلو جاري رهيو، جن ۾ غزنوين، غورين سنڌ تي حملو ڪيو - سلطان محمود غزنوي ٻه دفعا سنڌ مان لنگهيو، هڪ دفعو سومناٿ مندر کي ڦرڻ لاءِ ويندي سنڌ ۾ آيو ۽ ٻيو دفعو اتر سنڌ ۾ ٻيڙين ۾ لڙائي ٿي. غورين به سنڌ تي حملو ڪري ديبل کي فتح ڪيو پر اهي گهڻو وقت ڪونه ٿي رهيا، ڦرلٽ ڪري موٽي ٿي ويا، ليڪن حقيقت اها آهي ته انهن ڌارين سنڌين کي سک سان سمهڻ نه ڏنو. (50)

سنڌين ۾ خوف هراس مسلسل قائم رهيو، هميشه ڌارين جي ڪاهن کان شهر ڇڏي ڳوٺن ۽ جهنگن ۾ وڃي لڪندا هئا، اڄ تائين گهڻا ماڻهو جيڪي ٻهراڙين ۾ رهن ٿا، شهرن ۾ وڃڻ کان ڪيٻائيندا آهن، شهر ۾ رهندڙ ڌارين کان هيسيل هوندا آهن، جنهن جو مثال ڪراچي ۾ رهندڙ مقامي ماڻهن جو آهي، جيڪي هزارين سالن کان ڪراچي ۾ رهندا آيا آهن پر سندن ڳوٺن جي حالت اڄ به اها ئي صديون پراڻي آهي، هو شهرن ۾ رهڻ کان جهنگ ۾ رهڻ کي ترجيح ڏيندا آهن ڇو ته تاريخ ۾ اڻ کٽ ڪاهون ۽ ڦرلٽ جا سلسلا ڪڏهن به بند نه ٿيا آهن. جيڪڏهن ڪا حڪومت سنڌين جي رهي به ته اها مختصر يا وري خودمختيار نه هئي، باوجود ان جي سومرن جي دور ۾ سنڌ خوشحاليءَ ۽ شاهوڪار ثقافت جي طرف چڱي وک وڌائي، سنڌين ۾ قومي سجاڳي پيدا ٿيڻ لڳي، ان کان پوءِ سمن ٻه سو سالن تائين سنڌ تي حڪومت ڪئي. اهي حڪومتون جيتوڻيڪ قبيلائي هيون ۽ ڌارين سان مقابلي ڪرڻ جون اهل نه هيون، وٽن نه فوجي ساز و سامان جديد طرز جو هو ۽ نه وري ماڻهن جي هيسيل نفسيات ۾ ڪو اعتماد پيدا ڪري سگهڻ ۾ ڪامياب ٿيا. سومرن جي دور ۾ دودي چنيسر جي اختلافن جي ڪري سنڌ تي دهليءَ جو حاڪم چڙهائي ڪري آيو هو.

ان کان پوءِ ارغونن سنڌ تي ڪاهه ڪئي، ارغونن جي اولاد مان مرزا شاهه بيگ ولد امير ذولنون ولد حسن بصري 936هه بمطابق 1526ع ۾ بابر بادشاهه کان ناراض ٿي قنڌار کان سيوي ۽ گنج آريا (سبي ۽ گنڌارا) جي رستي ٺٽي آيو ۽ انهيءَ وقت جي حڪمران ڄام فيروز سان لڙائي ڪري مٿس فتح حاصل ڪيائين، ٺٽي کي فتح ڪرڻ کان پوءِ قتل عام ڪرايائين، گهٽي گهٽيءَ ۾ ڦرلٽ ۽ دهشت ڦهلايائين جنهن ۾ سنڌ جي مشهور شاعر قاضي قادن جا ٻار ٻچا پڻ فاتح وٽ قيد ٿي ويا هئا. مرزا شاهه حسن ارغون جي وفات کان پوءِ مرزا عيسيٰ خان ترخان سندس بيواه سان شادي ڪئي ۽ سنڌ جي حڪومت ٻن حصن ۾ ورهائجي ويئي، لڪي کان مٿي ماٿيلي ۽ اوٻاوڙي تائين وارو علائقو بکر جي صوبي ماتحت سلطان محمود خان جي قبضي ۾ رهيو ۽ لڪي کان هيٺ وارو علائقو سمنڊ جي ڪناري تائين مرزا عيسيٰ خان ترخان جي هٿ ۾ رهيو.

انهيءَ وقت ٺٽي تي پرتگالين حملو ڪيو. پرتگالي يورپ جي سفيد فارم قومن مان پهرين قوم هئي جنهن سڀ کان پهرين هندستان جي سامونڊي ڪنارن تي قبضو ڄمايو. سندن پيشو ڦرلٽ ۽ غارت گري هو، ائين کڻي چئجي ته اهي سامونڊي ڌاڙيل هئا. هنن شهر کي باهه لڳائي ڇڏي، جنهن ۾ شهر جي عمارتن سان گڏ دارالخلافه جي جامع مسجد به سڙي ويئي ۽ اٽڪل اٺ هزار شهري بيگناهه قتل ڪيا ويا.

خود پرتگالين جو چوڻ هو ته ”ٺٽي مان کين ايتري دولت هٿ آئي جو سڄي ايشيا مان ڪنهن ٻئي هنڌان هٿ نه لڳي. تنهن کان پوءِ مرزا عيسيٰ خان ترخان شهر کي نئين سر تعمير ڪرايو.“ (51)

مرزا عيسيٰ خان ترخان جي وفات کان پوءِ مرزا محمد باقي گاديءَ تي ويٺو. مرزا باقي تمام سخت مزاج، بخيل ظالم هو، سنڌ جي تاريخ ۾ هن کان وڌيڪ شايد ڪو ظالم شخص ملي جنهن جي ظلم جي ڪا انتها نه هئي. هن تيرهن سال حڪومت ڪئي، انهن تيرهن سالن ۾ هن هزارين عورتون، مرد ۽ ٻار قتل ڪرايا، ايتري قدر جو پنهجي ڌيءَ کي شهنشاهه اڪبر ڏانهن ڏياري موڪليائين پر اڪبر بادشاهه سندس ڌيءَ کي قبول نه ڪيو ۽ واپس ڏياري موڪليو. (52) ۽ آخر 993هه ۾ خودڪشي ڪري ڇڏيائين، ان کان پوءِ مرزا جاني بيگ گاديءَ تي ويٺو، ٿورن ڏينهن کان پوءِ اڪبر بادشاهه مرزا عبدالڪريم خان خانان کي سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو. جنگ کان پوءِ مغل سنڌ تي حاوي ٿي ويا.

اورنگ زيب جي دور ۾ وحدت الوجود خلاف مجدد الف ثانيءَ جو نظريو وحدت الشهود زور وٺڻ لڳو. خود اورنگزيب ڪٽر مذهبي ۽ جنوني قسم جو ماڻهو هو، سندس ڀاءُ دارا شڪوه جيڪو وحدت الوجودي نظرئي جو پيروڪار هو تنهن کي انڌو ڪرائي مارائي ڇڏيائين.

سنڌ ۾ به انهي وقت مذهبي ڀيد ڀاءُ ۽ نفرت جو ٻج ڇٽيو ويو جو ان وقت ملا محمد هاشم ٺٽويءَ جهڙا سخت گير عالم پيدا ٿيا. وحدت الوجودي نظرئي جي حامين تي ظلم ڪيا ويا. شاهه عنايت صوفيءَ جي شهادت به انهي سلسلي جي هڪڙي ڪڙي هئي. سنڌ ۾ سر سبز زمينون مغل سردارن کي عطا ڪيون ويون، غريب عوام سان طرح طرح جا ظلم ڪيا ويا. اورنگ زيب جي وفات کان پوءِ 12 سالن اندر مغل سلطنت ڪمزور ٿي ويئي، مغلن ۾ گهرو جنگ شروع ٿي ويئي. ان جو فائدو وٺي نادر شاهه دهليءَ تي چڙهائي ڪري آيو، ڦر لٽ ۽ قتل غارت ڪري اٽڪل اسي ڪروڙن جو مال پاڻ سان کڻي موٽيو. سنڌ جي الهندي وارا ڪنارا ٺٽي سميت پنهنجي قبضي ۾ رکيائين، ميان نور محمد کي زنجير ٻڌائي کيس محبت خان حوالي ڪيائين، جنهن کيس ڪچي جو علائقو ڏئي آزاد ڪري ڇڏيو.

1739ع ۾ وري نادر شاهه سنڌ تي ڪاهي آيو، ميان نور محمد کي گرفتار ڪري کانئس هڪ ڪروڙ نقد ۽ ويهه ڪروڙ ساليانو ڏنڊ رکيائين ۽ ضمانت طور سندس ٻه پٽ پاڻ سان گڏ کڻي ويو ۽ کيس شاهي غلام جو لقب ڏيئي آزاد ڪيائين. (53)

نادر شاهه سنڌ تي ظلم جو رڻ ٻاري ڏنو هو. جڏهن به آيو ٿي ته ڦرلٽ، قتل و غارت ٿي ڪيائين، ڇو ته بنيادي طرح هو ئي ڌاڙيل، سنڌ جا ماڻهو کيس آسماني مخلوق ڪري سڏيندا هئا. ان کان پوءِ احمد شاهه ابدالي سنڌ تي ڪاهي آيو جنهن الڳ ڦرون ڪيون ۽ ڪلهوڙن جو حڪمران ميان نور محمد خوف کان ريگستان ڀڄي ويو ۽ اتي وفات ڪيائين.

1780ع ۾ مدد خان پٺاڻ سنڌ تي ڪاهي آيو، سنڌ جا شهر ۽ ڳوٺ ڦري ناس ڪري ڇڏيائين. انهيءَ ظالم شخص ڦر لٽ تباهي ۽ بربادي جي انتها ڪري ڇڏي، هن لشڪر جا بي لغام گهوڙا روزانه ڦر لٽ لاءِ بي ڌڙڪ گهمندا هئا، اعليٰ ادنيٰ جوان ۽ پوڙها هن جي ظلم و ستم کان بيزار هئا ۽ ڊڄندا هئا، اڄ تائين سنڌ ۾ مصيبت جي علامت ”گهوڙا گهوڙا“ انهيءَ دور جي چوڻي رائج آهي.

ڪنهن شاعر مدد خان پٺاڻ جي ظلم کي هن طرح بيان ڪيو آهي:

چنان هول در ملک سند اوفتاد

که هول قيامت به ادا بياد

يعني: سنڌ ۾ اهڙو هراس پيدا ٿيو جو قيامت جي دهشت ياد اچي ويئي. (54)

ميان غلام شاهه جي پوين بلوچن سان عداوت رکڻ شروع ڪئي، آخر ڪلهوڙن جو زوال شروع ٿي ويو. ميان سرفراز خان هالن کان ڏيڍ ڪلوميٽر مفاصلي تي اتر طرف خداآباد جو نئون شهر ٺهرايو ۽ ان کي پنهنجو تخت گاهه مقرر ڪيو، ان شهر ۾ ٽالپر امير به لڏي اچي ويٺا. بلوچ سنڌ جا شهري بنجي چڪا هئا، ڪلهوڙن جي سڄي دور حڪومت ۾ ڪلهوڙن جا خاص ماڻهو ۽ جنگي ساٿي رهيا. ڪلهوڙن کان پوءِ ٽالپر سنڌ جا حڪمران بڻيا. ٽالپر مذهبي ماڻهو هئا، سنڌ ۾ پنهنجي حسب نسب تي فخر ڪندا هئا، عيش عشرت جا ڪوڏيا هئا، طبيعت ۾ سست هئڻ ڪري ٿلها هوندا هئا، جنهن ڪري سنڌ ۾ ٿلهو هئڻ معتبر هئڻ جي نشاني سمجهي ويئي. مير شڪار ڪرڻ جا شوقين هئا، شڪار ڪرڻ جي هنن کانسواءِ ٻيو ڪنهن کي اجازت نه هئي. اهڙو شڪار ورلي ٿيندو هو، جنهن ۾ ٻه ٽي رعيتي ماڻهو بندوقن يا سوئرن جي هٿان ماريا نه ويا هجن. (55)

ميرن کان پوءِ سنڌ تي انگريزن جو قبضو ٿيو، انگريزن پنهنجي مفاد جي ڪن اهڙين جديد شين کي متعارف ڪرايو جو ماڻهن کي لڳو ته سندن دور ۾ سنڌ پهريون دفعو هڪ قسم جي جمود مان نڪتي. ٽپال جو سرشتو، ريلوي جو نظام، روڊن رستن جو ڄار وڇايو ويو ۽ سنڌي ٻوليءَ جي باقاعده هڪ رسم الخط ٺهي، ماڻهو جديد ادب کان واقف ٿيا، سائنسي ترقي ٿي، ماڻهن جي خيالن ۾ تبديلي آئي، دنيا جي انقلابي نظرين کان سنڌ جا ماڻهو واقف ٿيا. پر ساڳئي وقت ماڻهو پنهنجي ديس ۽ ان جي ثقافت کي گهٽ سمجهڻ لڳا، سماج سنڌيت جي عنصر سان ترقي ڪرڻ بجاءِ انگريزن جو نقل ڪرڻ لڳو. ٻاهران آيل تهذيب کي پنهنجائڻ لڳا، اهڙي طرح سنڌي ماڻهن ۾ ڌارين جو رعب ۽ غلامانا ذهنيت ساڳي رهي.

نتيجو

سنڌي ماڻهوءَ جو فڪر پنهنجي ڌرتيءَ تي ئي پيدا ٿيو ۽ اهو فڪر فطري هو، جيڪو رڳو ٻولن، قولن بجاءِ عملي طور هو. زندگيءَ بابت ۽ زندگيءَ جي مختلف رمزن بابت سندن رويو عملي هو. امن پسندي، پيار ۽ انسانيت کين هن ڌرتيءَ مان ملي، ڇو ته ڌرتيءَ جون حالتون ۽ فطري حالتون اهڙيون هيون. سنڌي ماڻهو پنهنجي ماحول۽ سماج ۾ امن پسندي ۽ امن وارين حالتن جي ڪري جنگي هنر نه سکي سگهيا نه وري هنن جنگي هٿيار ٺاهيا. جنهنڪري امن پسندي سندن بدقسمتي به بنجي ويئي.

مسلسل ڌارين جي ڦرلٽ، ڪاهن ۽ قتل و غارت سنڌ جي ماڻهن کي سخت نقصان پهچايو، جنهن ڪري سماجي وحدت ٽٽڻ لڳي، قومي يا ملڪي اتحاد ختم ٿيڻ لڳو. ماڻهن جي نفسيات ۾ آهستي آهستي خوف ۽ ڊپ پيدا ٿي ويو ۽ آهستي آهستي ماڻهن ۾ وهم پرستي، موت جو خوف، عدم تحفظ ۽ احساس ڪمتري گهر ڪري ويا. اسان غور ڪنداسين ته سنڌي ماڻهن ۾ موت جي خوف جا عنصر اڄ به سماجي زندگيءَ ۾ مختلف وهمن جي صورتن ۾ موجود آهن. مثال:

1. سهاڳڻ زال ڪارو ڪپڙو نه ڍڪي چڱو ناهي.
2. گهر ۾ سڄو ڪانو نه آڻجي نڀاڳ آهي.
3. ستل ماڻهوءَ کان کاڌو ٽپائي يا اورانگهي نه کائجي نه ته ان جي ڄمار کٽي پوندي.
4. هميشه صدقي يا خيرات کائڻ وارو جلد مري ويندو.
5. رات جو بازار مان ميٽ وٺڻ نڀاڳ آهي.
6. رات جو آرسي ڏسڻ نڀاڳ آهي، جنهن آرسي ڏٺي سو مري ويو.
7. ڪتو رڙيون ڪري ته ڏڪار پوندو يا موت ٿيندو. (56) وغيره وغيره.

اهڙا ڪيترا وهم ۽ وسوسا جن ۾ نڀاڳ ۽ سڀاڳ جو چڪر موجود هوندو آهي سنڌي سماج ۾ رائج آهن. اصل ڳالهه اها آهي ته ڌارين جي ڦرلٽ ۽ قتل و غارت ۾ ماڻهو خوفزده ۽ عدم تحفظ جو شڪار رهيا جنهن ڪري هر وقت هنن ۾ ڀؤ ۽ ذهني انتشار هو. ماحول ۾ اهڙي ڪشمڪش، انتشار، هيجان ۽ افراتفري هئي جو سنڌي ماڻهو امن پسنديءَ کان بزدلي ڏانهن هليا ويا ۽ پنهنجو پاڻ ۾ سمٽجي ويا. شهرن ۾ ڊپ، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ جي ڪري ڳوٺن مان نڪرندا ئي ڪونه هئا. اهو ئي سبب آهي جو اڄ ڏينهن تائين سنڌي ماڻهو پنهنجي اولاد کي شهرن ۾ نوڪري ڪرائڻ کان ڪيٻائيندا آهن ۽ پنهنجي ئي ڳوٺ ۾ رهڻ کي ترجيح ڏيندا آهن. ماڻهو اها نفسيات سمجهڻ بدران کين اهڙا مهڻا ڏيندا آهن.

تنهن کان پوءِ فڪري لحاظ کان گهڻن مفڪرن جو چوڻ آهي ته خوف، جنگ، ڏاڍ ڏهڪاءُ، عدم تحفظ ماڻهن کي وجودي وارداتن ڏانهن ڌڪيندو آهي، ۽ وجودي وارداتون وري وجودي فلسفي کي پيدا ڪنديون آهن. هنن جو خيال آهي ته يورپ ۾ وجودي فلسفي جي پيدا ٿيڻ جو سبب خود ٻن عالمي جنگين جو لڳڻ آهي. جنهن ۾ سماجي وحدت ٽٽي، ماڻهو ويڳاڻپ ۽ بحران جو شڪار ٿي ويا، بي وسيءَ ۽ لاچاريءَ جو احساس پيدا ٿيو ان ڪري منفي وجوديت جا لاڙا پڻ پيدا ٿيا.

اسان ٿورو غور ڪنداسين ته سنڌ اندر ته صدين کان اهڙي صورتحال رهي جنهن ۾ ماڻهو ڪٿي به سک جو ساهه نه کنيو، ته ڇا سنڌ ۾ فڪري طور اهڙي صورتحال پيدا نه ٿي هوندي؟ ان جو جواب آهي ته ها، سنڌ ۾ به منفي وجوديت اڀري، جنهن جون شڪليون اسان کي جين مت، يوگ، ٻڌمت، سامي جوڳين ۽ هندو ازم ۾ پڻ موجود ملنديون، ان کان علاوه سنڌي ماڻهن ۾ احساس ڪمتريءَ جي ڪري ڪيترائي نفسياتي مسئلا پيدا ٿيا.

جديد يورپ ۾ وجوديت ۽ سنڌ جي وجوديت ۾ گهڻو فرق آهي. سنڌ جي وجوديت ۾ اها فڪري منطق، جديد مڪينيڪل سائنسي ۽ صنعتي دور واري عملي ۽ عقلي صورتحال نه هئي. سنڌ جو وجودي فڪر هڪ رويو هو- زندگي ڏانهن دنيا ڏانهن، جيڪو اميد وارو ۽ زندگيءَ سان ڀرپور هو. مابعدالطبعياتي طور هو وحدت جا قائل هئا، پنهنجي پاڻ کي ڪائنات جي جسم جو هڪ حصو سمجهندا هئا. زندگيءَ جي وٽن وڏي اهميت هئي، جنهن کي بچائڻ لاءِ وڏا جتن ڪندا هئا. ڪنهن به فڪر ۽ مذهب لاءِ ڪٽر ۽ جنوني نه هئا، بلڪ رويي ۾ سادا، نهٺا ۽ درگذر ڪرڻ وارا هئا. هنن لاءِ سڄي ڪائنات هڪ جسم وانگر هئي. جنهن جي هر حصي جي اهميت هئي. ڪنهن کي ايذائڻ نه چاهيندا هئا، اڄ ڏينهن تائين ماڪوڙي به پيرن هيٺان ايندي اٿن ته افسوس ڪندا آهن.

انهيءَ سڄي مثبت فڪر جو پسمنظر قديم سنڌ جي خوشحال سڀيتا کان شروع ٿيو هو. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ ۾ ايندڙ هر نظريي، هر فڪر ۽ مذهب ۾ سنڌي ماڻهن وجودي پهلو ڳولي ڪڍيا، ايتري قدر جو دين اسلام کي به ماڻهن صوفياڻي اسلام طور قبول ڪيو ۽ هتان جو صوفي ازم سڄي دنيا جي صوفي ازم کان مختلف رهيو.