سنڌي ورچوئل لائبرري

ڪوبه دانشور ۽ ساڃاهه رکندڙ انهيءَ ڳالهه کان انڪار نٿو ڪري سگهي ته مارڪسزم کيس سوچڻ تي مجبور نه ڪيو آهي! سڄي دنيا ۾ ڪروڙين ماڻهن جي دلين ۽ دماغن تي گهر ڪرڻ واري هن نظريي سنڌ ۾ به پنهنجا اثر گهرا ڏيکاريا، ڇوته مارڪسزم محنت ڪش ماڻهن جو نظرياتي طور هٿيار ثابت ٿيو، انهيءَ ڪري سنڌ ۾ وڏيرڪي سماج ۾ پسجندڙ ماڻهن کي هڪ سهارو ملي ويو. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ سنڌي سماج ۾ جيڪي فڪري ۽ سياسي تضاد ظاهر ٿيا انهن ۾ ماڻهن ويڳاڻپ محسوس ٿي ڪئي. ماڻهن ۾ احساس محرومي ۽ مظلوميت جو احساس جاڳڻ لڳو هو. انهيءَ دوران مارڪسي نظريي جي بنياد تي سوويت يونين سڄي دنيا جي مظلومن ۽ پورهيتن جو اڳواڻ ٿي اڀريو هو ۽ هر ملڪ ۾ ڪميونسٽ پارٽيون ٺهڻ لڳيون. ٻي جنگ عظيم ۾ جنگ جي تباهه ڪارين کان پوءِ سامراج جو ڪردار اڃا به کلي سامهون آيو هو. هندستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي ٺاهي ويئي هئي ۽ انهيءَ نظريي جي بنياد تي سڄي دنيا جي ادب ۽ آرٽ ۾ به هڪ انقلاب برپا ٿي چڪو هو.

اردو ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ لاءِ باقاعده منشور تحرير ڪيو ويو هو. هندستان ۾ پيدا ٿيندڙ انقلابي تبديلين ۾ پراڻيون روايتون ۽ پراڻا قدر ٽٽي رهيا هئا، ادب ۾ سائنسي نظرياتي ۽ زندگيءَ ۾ بظاهر ٿيندڙ نين تبديلين جو اظهار ٿيڻ شروع ٿيو هو. 1932ع ۾ اردوءَ ۾ افسانن جو مجموعو ”انگاري“ شايع ٿيو، جيڪو باقاعده بغاوت جو اعلان نامو هو.(39)

ان کان پوءِ ”ادب اور انقلاب“ اختر حسين رائي پوري جو ڪتاب ڇپيو، جنهن ۾ هن باقاعده ادب ذريعي انسانيت جي مقصد جي ترجماني ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي، هن چيو ته:

”صحيح ادب جو معيار اهو آهي ته اهو انسانيت جي مقصد جي ترجماني ڪري جيئن زياده کان زياده ماڻهو انهيءَ جو اثر قبول ڪري سگهن. انهيءَ لاءِ دل ۾ خدمت خلق جو جذبو پهرين هئڻ کپي.“ (40)

اردو ادب ۾ ترقي پسنديءَ جو بنياد رکندڙن ۾ سجاد ظهير، اختر حسين رائي پوري، سبط حسن، ڪرشن چندر، حيات الله انصاري، خواجه احمد عباس، مسعود اختر، عصمت چغتائي، فيض احمد فيض، ڪيفي اعظمي، خديجه مستور، ابراهيم جليس، ظهير ڪاشميري، ساحرلدهيانوي، اختر انصاري وغيره هئا. هنن سڀني ليکڪن جي نظرياتي ۽ سياسي وابستگي مارڪسزم سان هئي. اهو ئي وقت هو جڏهن باقاعده ادب کي هڪ سياسي ڪردار به ادا ڪرڻو هو جنهن لاءِ علي سردار جعفريءَ چيو هو ته:

”سياسي تحريڪن سان وابستگي اسان جي ادبي ورثي ۾ آئي آهي ۽ ترقي پسند ادب جي گهٽيءَ ۾ سياست پيل آهي.“ (41)

خاص طور سان اديب جو رياست سان وفاداريءَ جو سوال تڏهن پيدا ٿيو، جڏهن 1953ع ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ تي پابندي پئي ۽ ترقي پسند تحريڪ به احتساب جي زد ۾ آئي ۽ انجمن ترقي پسند مصنفين تنظيم کي غيرقانوني قرار ڏنو ويو. ان وقت اهو بحث عام ٿيو ته:

”هيءَ آزادي ناهي، پاڪستان ۽ هندستان جي سرمائيدارن ۽ جاگيردارن کي آزادي ملي آهي عوام کي ڦرڻ جي ۽ لٽڻ جي.“ (42)

ترقي پسند اردو ادب ۾ ورهاڱي جي واقعي کي عام ماڻهن لاءِ هاڃو محسوس ڪرڻ جو اظهار ڪرشن چندر پنهنجي ناول ”غدار“ ۾ سعادت حسين منٽو مختلف ڪهاڻين جهڙوڪ ”کول دو“، ”ٽوبه ٽيڪ سنگهه“، ٺنڊا گوشت“ وغيره ۾ خواجه احمد عباس ”بارہ بجے“، ”سردار جي“ ۽ فيض احمد فيض جي مشهور نظم ”یہ داغ داغ اجالا یہ وہ سحر تو نہیں“ ۾ ڪيو.

سنڌي ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ جو اثر اڳ ۾ ئي موجود هو، جيئن ڪشنچند بيوس جو نظم ”غريبن جي جهوپڙي“ امر ڏنو مل هنڱوراڻي جي ڪهاڻي ”ادو عبدالرحمان“ ۽ شيخ اياز جو افسانو ”سفيد وحشي“ وغيره. پوءِ مخصوص حالتن ادب ۽ سياست کي مارڪسزم جي ويجهو آڻي ڇڏيو، خاص طور سان ون يونٽ جو مسئلو، ٻوليءَ جو مسئلو، مارشلا اهڙا سياسي واقعا هئا، جن سنڌي ماڻهن ۾ عدم تحفظ جي فضا پيدا ڪري ڇڏي. سياست ۾ مذهب کي شامل ڪندي، اسلامي ثقافت، اسلامي ملت، اسلامي سورمن ۽ اسلامي فڪر کي فروغ ڏيڻ جي بهاني سنڌ ۾ ڌارين جي يلغار کي اسلامي بنياد تي جائز قرار ڏنو ويو. ساڳئي وقت سنڌ جي اصلوڪي ۽ قديم تاريخي ورثي ۽ ثقافت کان انڪار ڪيو ويو. هڪ طرف مذهبي بنياد پرستيءَ جي آڙ ۾ رياستي پاليسيون ۽ رياستي جبر کي مسلط ڪيو ويو ته ٻئي طرف ڌاريا ان جي آڙ ۾ سنڌ جي ثقافت، ٻولي ۽ تشخص ۽ حقن جي تضادن ۾ اچي ويا. نتيجو اهو نڪتو جو هڪ طرف بنياد پرستي پيدا ٿي، ٻئي طرف آزاد خيالي ۽ ترقي پسند رويو پيدا ٿيو. آهستي آهستي بنيادي فڪري تضاد ظاهر ٿي پيا. اهڙي فضا ۾ سنڌي ادب اهم ڪردار ادا ڪيو. ادب انفرادي ذات جي اظهار ۽ روحاني رمزن مان نڪري اجتماعي مفادن جي ترجماني ڪرڻ لڳو ۽ قومي جبر کان وٺي انفرادي جبر خلاف آواز بنجي ويو. عام ماڻهو، غريب ڏتڙيل پورهيت سندس موضوع بنجي ويا. ادب جو ڪردار ترقي پسند ۽ سياست مارڪسي نظريي جي ويجهو ٿي پئي. انهيءَ کان علاوه سنڌ ۾ مارڪسزم کي قبول ڪرڻ جو هڪ ٻيو سبب به هو. جيئن ته مذهب کي سياسي مقصدن لاءِ استعمال ٿي ڪيو ويو، انهيءَ ڪري نوجوان طبقي ۾ مذهب کان دوري پيدا ٿيڻ لڳي ۽ گهڻا نوجوان مارڪسزم کي صرف مذهبي ڪٽرپڻي خلاف هڪ نظريي ۽ تحريڪ طور قبول ڪرڻ لڳا.

مارڪسي نظريي کي سنڌ ۾ فڪري طور قبول ڪرڻ جو جواز اڳ ۾ ئي موجود هو، جيڪو هو سنڌ جو اصلي فڪر! سنڌي ماڻهو مذهبي طور ڪڏهن به جنوني نه رهيا آهن، امرجليل چيو هو ته:

”دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ خونريزي مذهب جي نالي تي ٿي آهي، تاريخ جي هر دؤر ۾ ظالمن ۽ جابرن مذهب کي استعمال ڪيو آهي.“ (43)

ڇوته سنڌ ۾ پيداوار جا وسيلا ۽ ذريعا ايترا هئا جو سنڌي ماڻهن کي ٻين قومن تي حملن ڪرڻ جي ضرورت محسوس نٿي ٿي. سنڌي سماج ڌارين جي حملن کان اڳ هڪ خوشحال ۽ زندگيءَ ڏانهن مثبت رويو رکندر سماج هو ۽ اها نفسيات سنڌي ماڻهن جي تاريخ جي هر دؤر ۾ تسلسل ۾ رهي آهي. هميشه حمله آور فاتح قومون ڦرلٽ به ڪنديون آهن ۽ پنهنجا مذهب يا نظريا ٻين تي مڙهينديون به آهن، پر ڇوته سنڌي ماڻهو هميشه حمله آورن جو شڪار ٿيا ۽ هنن تي نظريا يا ڌرم مڙهيا ويا، تنهن ڪري سنڌي ماڻهن ڪوبه نظريو يا مذهب قبول ڪيو ته انهيءَ کي جنوني انداز ۾ نه پر لبرل انداز ۾ قبول ڪيو ۽ ساڳئي وقت انهيءَ نظريي ۾ پنهنجا مثبت قدر به شامل ڪري ڇڏيا. يا وري اهو نظريو جلدي قبول ڪيو جنهن جا قدر سنڌي سماج جي فڪر سان وڌيڪ مليا ٿي. مارڪسزم به اهڙن فڪرن مان هو. سنڌ جي صوفي مت ۾ اهڙا اهڃاڻ اڳ ۾ به شامل هئا، جهڙوڪ شاهه عنايت جهوڪ واري پاران وڏيرن، زميندارن ۽ مغل حڪمرانن سان مهاڏو اٽڪائڻ واري تحريڪ ۾ ”جيڪو کيڙي سو کائي“ جو نعرو هڻڻ! سبط حسن پنهنجي ڪتاب ”نويد فڪر“ ۾ شاهه عنايت کي سنڌوماٿريءَ جو پهريون سوشلسٽ قرار ڏنو آهي. انهيءَ کان پوءِ شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عام ڏتڙيل ماڻهن، پورهيتن، محنت ڪشن جو ذڪر عام ملي ٿو. جيئن انور سديد پنهنجي ڪتاب ”اردو ادب ڪي تحريڪين“ ۾ ميڪسم گورڪيءَ جي هڪ مثبت ڳالهه ٻڌائيندي چيو آهي ته:

”گورڪي ڏتڙيل، پيسيل، چچريل، ڌڪاريل ۽ گمنام عام ماڻهن کي سورمي جو درجو ڏنو.“(44)

عام ماڻهن کي سورمي جو درجو ڏيڻ جيڪڏهن مارڪسي نظريي جو گڻ هو ته پوءِ شاهه لطيف ته ٽي صديون اڳ عام ماڻهن کي ”هيرو“، ”سورمو“ جو درجو ڏئي چڪو هو. سندس شاعريءَ جا ڪردار سنڌي سماج جا پورهيت هئا.

گند جني جي گوڏ ۾، پاٻوڙا پوشاڪ،

انين جي اوطاق، راجا ريجهي آيو.

يا

جيها جي تيها مون مارو مڃيا،

نه صرف شاهه صاحب عام ماڻهن کي پنهنجي شاعريءَ جو موضوع بنائي ٿو بلڪ شاهه جي عام ماڻهن ۽ وطن سان گهري وابستگي هئي، جو هن نماڻي ڏتڙيل طبقي جو گهرائي سان مشاهدو ڪيو ۽ محنت لاءِ اتساهيو ۽ همت ڏياري.

تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهه، ڪانهي ويل ويهڻ جي،

متان ٿئي اونداهه، پير نه لهين پرين جو.

موجوده طبقاتي سماج ۾ جڏهن ادب ۽ فن جي ڪردار ۽ اديب جي وابستگيءَ جو سوال پيدا ٿيو ته اها ڳالهه سامهون آئي ته فن ۾ جيڪا اثر وجهڻ جي سگهه آهي، انهيءَ کي طبقاتي جدوجهد جو هٿيار بنائي سگهجي ٿو، ان سان سماجي آدرشن حاصل ڪرڻ ۾ مدد وٺي سگهجي ٿي. اهڙو ادب ڏيندڙ اديب ڪميٽيڊ هوندو آهي.(45)

۽ اسان جي ڪلاسيڪل شاعرن وٽ اها فني سگهه هئي جنهن ذريعي هنن ماڻهن جي تربيت ڪئي، رجعت پرست قوتن سان مهاڏو اٽڪائڻ لاءِ اتساهه ڏنو. حڪمرانن سان سمجهوتو نه ڪرڻ جو فڪر ڏنو ۽ ماڻهن کي احساس ڪمتريءَ مان ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. ساڳئي وقت اسان جي ڪلاسيڪل شاعرن جي فڪر ۾ انسانيت پرستيءَ اول گڻ هو. هنن وٽ ڀيد ڀاءُ، ذات پات، مذهبي تفريق، فرقه پرستيءَ جو تصور نه هو، هو هميشه پاڻ سڃاڻڻ ۽ اندر اجارڻ جي ڳالهه ڪندا هئا.

اَکر پڙهه الف جو ٻيا سڀ ورق وسار،

اندر تون اجار پنا پڙهندين ڪيترا.

سچل سرمست جو هڪ بيت آهي ته:

مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا،

پيرن، شيخن، پنڊتن، بيحد ڀلايا،

ڪي نمازون نوڙي پڙهن ڪن مندر وسايا،

اوڏا ڪين آيا عقل وارا عشق کي.

مذهب جي ظاهري شڪل ۽ ملائيت واري مذهبي جنون کي صوفين هميشه ننديو تنهن ڪري سنڌي ماڻهن وٽ مذهب جي روح جو ته احترام رهيو آهي، پر ان جي ظاهري ڏيک ويک ۽ جنون واري شڪل اڳ ۾ ئي نه هئي، مٿان وري مارڪسي نظريي ۾ مذهب بابت اهي خيال هئا ته:

“Religion is distorted fantastic reflection of reality.” (46)

“Religion continues to serve the exploiting classes that are being driven from the historical scene”. (47)

اهي خيال جهڙوڪر سنڌي ماڻهن جي عام نفسيات ۽ فڪر سان ٺهڪي آيا، اهوئي سبب هو جو سنڌ ۾ مارڪسي نظريو تيزيءَ سان ڦهليو. قومي جبر جي بنياد تي گڏ ٿيندڙ ماڻهن به مارڪسي نظرئي کي وڌيڪ پنهنجو ڀانئيو.

سنڌي ادب ۾ ڪيتري قدر روشن خيال فڪر، مارڪسي نظرئي جا اثر پيدا ٿيا، انهيءَ کي اسان تفصيل سان اڳتي ڏسنداسين.

حوالا

1- V. Afanasyev, Marxist Philosophy, Progres publishers Moscow, III 1968, P- 343

2- سبط حسن، نوید فکر، مکتبہ دانیال کراچی چوتھا ایڈیشن 1985، ص 31- 32

3- جالبی جمیل ڈاکٹر، ارسطو سے ایلیٹ تک، ص 23

4-Bertrand Russel, History of Philosophy, P-547

5- نعیم احمد، تاریخ فلسفہ جدید، ص 15- 16

6- سنڌي حميد، پٺي ڄڃ مَ ڄل، سچل سارو سچ، سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئشن، ڪراچي، 1981ع، ص 75

7- نعيم احمد، تاريخ فلسفه جديد، ص 15- 16

8- Bertrand Russel, History of Philosophy, P-547

9- Ibid, P-581

10- انتظار حسین، فلسفے کی نئی تشکیل، سنگ میل پبلی کیشنز لاہور۔

11- The Encyclopedia of Britannica, volume 10, Written Benton Publisher 1943- 1973 London, P-846

12- International encyclopedia of the Social Sciences, volume 9, The Macmillon company & the free press, New Yark. Collier Publishers, London Reprint edition 1973, P-276

13- سبط حسن، نوید فکر، ص 146

14- مرتب کامل قریشی ڈاکٹر، اردو اور مشترک ہندستانی تھذیب اردو اکادمی دہلی، مارچ، 1987ع اول، ص 164

15- Dr. Abid Hussain, The National Culture of India, Bombay 1951, P-71

16- سبط حسن، نوید فکر، ص 127

17- مقالات سرسید احمد خان، لاہور، جلد اول، 1962ع، ص 97- 98

18- انور سدید ڈاکٹر، اردو ادب کی تحریکیں، انجمن اردو ترقی پاکستان بابائے اردو کراچی، اول 1983ع، ص 89

19- ايڇ ٽي سورلي، ترجمو عطامحمد ڀنڀرو، ڀٽ جو شاهه، سنڌي ڪراچي، پهريون، 1992ع، ص 28

20- سلیم اختر ڈاکٹر، تین بڑے نفسیات دان، سنگ میل پبلشرز، لاہور، ص 1994ع، ص 140- 141

21- ڪاشف محمد حسين، مضمون (وتائي فقير جي شعور جي بلندي) مهراڻ جلد-12، سال 1963ع، ص 199

22- Modren Theosphy, Hugh Shearman, Theosphical Publishing house Adyar Mardras 20, India, 1954

23- Annual report for year ended 30-09- 1964

24- V. Afanasav, Marxist Philosophy, P-60

25-Ibid, P-71

26- Karapivin What is Dialectical Materialism Progress Publishers Moscow P-160

27- Karal Marax. The Poverty of Philosophy, Foreign languages, Publishing house Moscow, P-19

28- Editor in chief Mortimer of Adler “Great books of the western world 50 Marx London”. P-419

29- D. Chesnkov, Historical Materialism, first 1969, union of Socialist Republics P-36

30- سبط حسن، موسی سے مارکس تک، مکتبہ دانیال، کراچی، ص 305

31- ایضاً، ص 316

32- K. H. Sabirov, What is Communism, Progress Publishers, first 1997, P-273

33- مارکسزم کیا ہے؟

34- K. H. Sabirov, what is Communism, Progress Publishers, first 1997, P-279

35- ظہیر کاشمیری، ادب کے مادی نظرئے، کلاسک پبلشرز لاہور، بار دوئم، 1975ع، ص 146

36- V. Afanasav, Marxist Philosophy, P-348

37-مائوزيتنگ، مترجم رسول بخش پليجو، ادب ۽ فن جي اهميت، سچائي اشاعت گهر دڙو، 1989ع، ص 19

38- ظہیر کاشمیری، ادب کی مادی نظرئے، ص 88

39- راڻيپوري اختر حسين ڊاڪٽر، ادب اور انقلاب، نفيس اڪيڊمي، ڪراچي اول 1985ع، ص 484

40- ايضاً، ص 487

41-جعفری سردار، ترقی پسند ادب کا سماجی پس منظر، (مضمون) سویرا مئگزن آگست سیپٹمبر 1952ع، ص 129

42- ملک عبداللہ، سویرا 787، ص 410

43- ايڊيٽر طارق اشرف، ماهوار سهڻي، امرجليل نمبر، ص 204

44- انور سدید ڈاکٹر، اردو ادب کی تحریکیں، ص 139

45- فهميده حسين ڊاڪٽر، ادبي تنقيد فن ۽ تاريخ، سنڌ ادبي اڪيڊمي ڪراچي، 1997ع، ص 179

46- V. Afanasar, Marxist Philosophy, P-340

47- Ibid, P-341