سنڌي ورچوئل لائبرري

انسان جي تهذيب، تمدن، شعور، مذهب، فلسفي جي بنيادي ارتقائي تاريخ ڏند ڪٿا ۾ آهي. روز به روز جا واقعا، نه سمجهه ۾ ايندڙ حادثن متعلق انسان ڏند ڪٿائن ذريعي انهن جا سبب ٺاهي ڇڏيا. ڏند ڪٿا جيڪا پوءِ مڙني مذهبن، مافوق الفطرت سرشتي جي تشڪيل جو سرچشمو بڻي.(6) ۽ هو مڪتبه فڪر جي پوئلڳ پنهنجي فڪر کي اجاگر ڪرڻ لاءِ ڏند ڪٿا جو سهارو ورتو.

جيئن البرٽ ڪاميو چيو هو ته:

Myths are made for the imagination to breathe life into them.(7)

ترجمو: ڏند ڪٿا کي پنهنجي زندگيءَ ڪا نه ٿئي، اهي اسان جو تخيل آهن، جن ۾ اسان خود روح ڦوڪي انهن کي زندهه ڪري ڇڏيندا آهيون.

بلڪل اهڙي طرح، هومر، فرائيڊ، سارتر، ڪاميو، شڪسپيئر، ڪارل مارڪس ۽ سنڌ ۾ اسان جي صوفي شاعرن ڏند ڪٿائن جي ڪردارن کي کڻي پنهنجون فڪري ڪاوشون پيش ڪيون ۽ انهن ڏند ڪٿائن جي ڪردارن کي جياري ڇڏيو، جيڪي زندگيءَ جي مڙني شعبن جي علامت آهن. اهڙي طرح پروميٿس (Prometheus) ديوتا، سسيفس ديوتا، عزازيل ۽ اسان وٽ سنڌ ۾ سسئي، مارئي، مورڙو، سهڻي مزاحمتي ڪردار آهن.

انسان اڳيان فطرت هڪ وڏي طاقتور شيءِ هئي، هن فطرت جي هر شيءِ جي اڳيان الڳ الڳ ديوتا ٺاهيا، سج، چنڊ، مينهن، پوک جا ديوتا ٺاهيا. ماڻهن ديوتائن جي فطرت به انساني ٺاهي، جنهن ۾ ڪي ديوتا نرم دِل، پيار ۽ محبت جي علامت آهن ته ڪي ديوتا تخليق ۽ حسن جي علامت آهن ته ڪي وري ظالم ۽ جابر آهن. اهڙي طرح انهن ديوتائن جي زندگيءَ ۾ ديويون به آهن، جيڪي حسن يا پيار جي علامت به آهن ته چالاڪي، مڪر، فريب ۽ ناز نخرن جون  علامتون به آهن.

يوناني ڏند ڪٿائن ۾ سڀ کان وڌيڪ طاقتور ديوتا زيوس (Zeus) آهي، جيڪو سڀني ديوتائن جو ۽ ماڻهن جو مالڪ سمجهيو ويندو آهي. جيڪو آسمان، ڌرتي، جنت ۽ دوزخ جو مالڪ آهي. هو رحم ۽ انصاف ڪندڙ آهي ته ظالم به آهي، هو سزا ۽ جزا ڏيندڙ به آهي. مطلب ته يوناني ڏند ڪٿا ۾ زيوس جو تصور بلڪل خدا جي تصور سان ملندڙ جلندڙ آهي.

هاڻي انهيءَ طاقت ور ديوتا خلاف مزاحمت جا ٻه ڪردار نمايان ۽ مشهور آهن.

1. پروميٿس (Prometheus)
2. سسيفس (Sysphus)

پروميٿس ٽائٽين (Titan) خاندان جو هڪ ڏاهو ديوتا آهي، جنهن انسان کي باهه جي استعمال کان سواءِ لکڻ پڙهڻ، حساب ڪتاب، نجوم ۽ طب جا علم سيکاريا. انسان کي ڏاهپ جا گس ٻڌايا، انسان کان مستقبل جو علم کسي اميد ۽ آسري حوالي ڪيائين، جيئن انسان سٺي زندگي گذاري سگهي. زيوس کيس اهڙي انسان دوستي جي سزا ڏني.

لوهي سنگهرن ۾ ٻڌرائي ڪوهه ڪاف جبل جي چوٽيءَ تي ٽنگائي ڇڏيو، جتي زيوس طرفان موڪليل هڪ ڳجهه روزانو پروميٿس جو جيرو کائيندي هئي. جيئن ته پروميٿس ٽائيٽن خاندان مان هو، ان ڪري هن جو کاڌل جيرو ٻئي ڏينهن تي ساڳيو اوترو جو اوترو ٿي ويندو هو.(8) ۽ ائين هو ٻيهر جيئرو ٿي پوندو هو.

پروميٿس ڪميونسٽن جو پسنديده هيرو رهيو آهي ڇو ته هي ديوتا بغاوت ۽ عزم جي علامت آهي، جيڪو زيوس جي ظلم خلاف مزاحمت ڪري ٿو. باربني (1820ع پيدائش) فرانس جي انقلاب جو مشهور هيرو هو. ان پروميٿين (Promethean) نالي هڪ رسالو 1842ع ۾ ڪڍيو هو.(9)

ان کان پوءِ ڪارل مارڪس جو به ڏند ڪٿائن مان پسنديده ڪردار پروميٿس هو. مزدور به سڄو ڏينهن محنت ڪري ٿو سرمائيدارن لاءِ واڌو قدر (Surplus value) پيدا ڪري ٿو ۽ رات جو سمهي ٿو ته وري تازو توانو ٿي وڃي ٿو ۽ وري اها ئي محنت، اهو سلسلو اڻ کٽندڙ آهي. مارڪس وٽ پرولتاري (مزدور) باغي ۽ انقلابي آهي، بلڪل اهڙي طرح پروميٿس انڪاري آهي، زيوس جي خلاف مزاحمت ڪري ٿو.

يوناني ڏند ڪٿا جو ٻيو ڪردار سسيفس آهي، جيڪو پڻ مهاديو زيوس جي ڏمر هيٺ آيل ڏوهاري آهي. سندس سزا آهي ته هو پاتال ۾ رهي جيڪو زيوس جو جوڙيل جهنم آهي. اهو هن انهيءَ لاءِ ٺاهيو آهي ته باغين کي سزا ڏجي. سسيفس کي ان پاتال ۾ اڇلايو ويو هو. سندس سزا اها آهي ته هو پاتال ۾ هڪ ڳري پٿر کي کڻي جبل تائين پهچائي ۽ جڏهن هن اهو ڳرو پٿر چوٽيءَ تائين ٿي پهچايو ته جهنم جي واليءَ هيڊز ان کي ٿڏو هڻي هيٺ ڪيرائي ٿي ڇڏيو ۽ سسيفس وري وري اهو پٿر کڻڻ وارو عمل ڪندو رهي ٿو. سسيفس زيوس جي آڻ نٿو مڃي ۽ مسلسل مزاحمت ٿو ڪري، سندس انڪار جي ڪا حد ناهي نه ڪي پڄاڻي.

سندس انڪار خود اختيار/ خدا بڻجڻ لاءِ ناهي ۽ نه وري خاموش مزاحمت آهي پر اختيار طرفان مليل امر کي للڪار آهي، هو اهو نه ٿو مڃي ته ڪا مٿانهين هستي سندس باري ۾ فتويٰ مڙهي فيصلو ڪري، نصيب جوڙي، هن جي ناڪار سندس هستيءَ جي هاڪار آهي.(10)

اها ئي مزاحمت وجود کي معنيٰ بخشي ٿي جنهن لاءِ البرٽ ڪاميو چيو هو ته:

The fundamental subject of the myth of Sisyphus is this: It is legitimate and necessary to wonder life has a Meaning. (11)

ترجمو: هن ڏند ڪٿا جو بنيادي موضوع اهو آهي ته اهو تصور ڪرڻ ضروري ۽ جائز آهي ته زندگيءَ کي معنيٰ آهي.

بلڪل اهڙي طرح مسلم ڏند ڪٿا ۾ شيطان جو ڪردار آهي، شيطان انڪاري آهي، هو خدا جو چوڻ نٿو وٺي ۽ هميشھ جي لاءِ تڙجي وڃي ٿو. شيطان، جو انڪار مسلسل ۽ ابدي آهي. شيطان جو عمل انڪار آهي، جنهن جو صوفين وٽ دليل عشق الاهي آهي، جنهن کانسواءِ هو ٻئي کي انهي جو لائق نٿو سمجهي. خدا اقرار جو حڪم آهي، پر شيطان انڪار جو عمل آهي. ڏٺو وڃي ته هر انڪار پٺيان دليل آهن، علم آهي، جمهوريت آهي، آزادي ۽ اختيار آهي.

اهڙيءَ طرح حضرت آدم عليھ السلام جو ڪردار آهي، جيڪو حوا سان گڏ جنت ۾ لطف ۽ سرور جي زندگي گذاري رهيو آهي، پر شيطان انهن کي برغلائي ٿو، ان وقت آدم پنهنجو اختيار استعمال ڪري ٿو يعني خدا جي نافرماني ڪري ٿو ۽ خدا جو عتاب نازل ٿئي ٿو. انهن کي جنت مان نيڪالي ملي ٿي ۽ کين زمين تي اڇلايو وڃي ٿو.

هتي آدم وٽ اختيار هو پر طاقت نه هئي، جو هو اهو اختيار استعمال ڪري، يعني خوف ۽ طاقت جو ڊپ هو ان سبب هڪ ٻي طاقت جو برغلائڻ ضروري هو. آزاديءَ جو امر، پهريون قدم جيڪو آدم کنيو، انهيءَ سان هو زبردست پريشاني ۽ مصيبت جو شڪار ٿي وڃي ٿو.

اها علامت آهي معاشري ۽ فرد جي، فرد جڏهن معاشري، رياست، قانون کان بغاوت ڪري ٿو ته هو اهڙي حالت جو شڪار ٿئي ٿو.

هندي ڏند ڪٿائن ۾ زيوس جو ڪردار ديوس پتر، يا ديوس (Dyaus) سڏجي ٿو، جيڪو آرين جو آسماني خدا هو، ساڳئي وقت آرين وٽ اندر ديوتا ويڙهو جنگجو ڪردار هو، سندن ڪردار بدلجي وڃن ٿا.

قديم سنڌ ۾ زمين ڌرتي ماتا هئي، عورت تخليق جو سرچشمو هئڻ ڪري ديوي هئي. مطلب ته قديم سنڌ ۾ مادري نظام هئڻ ڪري ديوين جو تصور وڌيڪ آهي. مردن ۾ مها ديوتا جو بوتو لڌو آهي، جنهن کي سرجان مارشل شوِ ديوتا سڏي ٿو.(12)

قديم سنڌ ۾ تخليق ڪندڙ شين جو پوڄا ٿيندي هئي، جنهن ۾ ڌرتي ماتا ۽ يوني جي پوڄا جو رواج هو. مطلب ته قديم سنڌ ۾ حڪم ۽ محڪومي واري سماج نه هئڻ ڪري ويڙهو جنگجو ديوتائن جهڙا ڪردار ناهن، امن پسند ۽ خوشحال سماج هو. هو ڪائنات کي به عورت ۽ مرد جي جنسي تعلقات وانگر شڪتي ۽ پروش جي ميلاپ جو نتيجو خيال ڪندا هئا. فصل ۽ نسل جي افزائش سندن اصل ڌرم هو.(13)

اهڙي طرح آرين جا ديوتا اگني، وايو، مترا ۽ ٻيا ديوتا جن جي رگ ويد ۾ تعريف ٿيل آهي، سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ انهن جي اهميت گهٽجي ويئي، بلڪ اند ديوتا جي اهميت وڌي ويئي، جيڪو سنڌ ۾ مينهن ۽ فصل جي واڌاري جو ديوتا هو.

مطلب ته قديم سنڌ ۾ مزاحمت صرف هڪ رخ واري يعني فطرت جي ڏکيائين سان هئي ۽ اها اجتماعي مزاحمت هئي، جنهن ۾ تحقيق ۽ تخليق جو عنصر نمايان هو، پر اڃان سنڌ جي تاريخ ۽ نيم تاريخي ۽ نيم حقيقي لوڪ دستان خود ڏند ڪٿائن ۾ شامل ڪري سگهجن ٿا. جهڙوڪ سسئي، سهڻي، مارئي، مورڙو وغيره مزاحمتي ڪردار آهن، جن جو صوفين، شاعرن پنهنجي فڪر کي سمجهائڻ لاءِ سهارو ورتو ۽ ساڳئي وقت انهن ڪردارن کي زندگي بخشي ڇڏي آهي. هنن ڪردارن جي مزاحمت جا مختلف رخ موجود آهن، سسئي پنهونءَ جي جدائي برداشت نه ڪندي سماجي رواجن خلاف اڪيلي نڪري پوي ٿي ۽ جبل، رڻ پٽ جهاڳي مسلسل سفر ڪري ٿي. سسئي سماجي روايتن، قدرن، پابندين کان مڪمل بغاوت ڪري ٿي ۽ سهڻي دريا پار ڪري ميهار سان ملڻ وڃي ٿي. سهڻيءَ جو ڪردار يوناني ديومالائي ڪردارن کان گهٽ ناهي، ڇو ته سهڻيءَ جي بغاوت سڄي نظام ۽ سماج جي قدرن جي خلاف آهي. هن جو قدم انتهائي ڏکيو آهي، وٽس عزم، همت، بهادري، جستجو، قرباني ۽ والهانا عشق ۽ وابستگي آهي. سهڻي جو ڪردار يوناني ڪردار سسيفس ۽ پروميٿس کان وڌيڪ اهم آهي، ڇو ته سهڻيءَ وٽ صرف ناڪار ناهي، هوءَ اذيت سهندي پنهنجي وجود کي معنيٰ نٿي بخشي بلڪه هوءَ سماج (جيڪو زيوس ديوتا جهڙي طاقتور آهي) طرفان مڙهيل پابندين ۽ حڪم کان بغاوت ڪري پنهنجي چونڊيل راهه تي نڪري پوي ٿي ۽ رستي ۾ هر جوکم، هر تڪليف کي سهندي پنهنجي منزل ماڻي ٿي. سهڻي پنهنجي وجود کي معنيٰ پنهنجي طئي ڪيل مقصد سان سچي رهڻ ۾ ڏئي ٿي. جيئن مارئي پنهنجي مارن سان، پنهنجي وطن سان محبت ڪري ٿي ۽ عمر جي ڏنل لالچن ۾ نٿي اچي، بلڪه عمر جي حڪم ۽ مرضيءَ خلاف مزاحمت ڪري ٿي ۽ پنهنجي مقصد سان سچي رهي ٿي. عمر خلاف مزاحمت سان مارئيءَ کي پنهنجي وجود جي اهميت جو بي پناهه احساس ٿئي ٿو، جيڪا وطن سان، ماروئڙن سان پنهنجو رشتو جوڙي ويٺي آهي ۽ اهو ئي سبب سندس مقصد ۽ وجود کي معنيٰ بخشي ٿو.

سنڌ جي ڪلاسيڪل شاعرن انهن لوڪ داستانن يا ڏند ڪٿائن جهڙن ڪردارن ذريعي سنڌ جي اصل فڪر کي نمايان ڪيو آهي، جنهن ۾ مزاحمت صرف وجود کي معنيٰ ڏيندڙ عشق سان آهي، اهو عشق لازوال آهي، قديم سنڌ جي انهيءَ پس منظر سان ڳنڍيل آهي ته وجود جو مثبت پهلو افزائش فصل ۽ نسل آهي، تنهنڪري تخليقي قوت اندر ۾ جيو سگهه (Vital force) جي تڪميل آهي. اهو جذبو محرڪ آهي، مسلسل جستجو وارو آهي. جنهن لاءِ ڀٽائي چيو آهي ته:

جان جان هئي جيئري ورچي نه ويٺي،

وڃي ڀونءِ پيٺي سڪندي کي سڄڻين.