| ڪتاب جو نالو | سنڌي ادب جو فڪري پس منظر |
|---|---|
| ليکڪ | پروفيسر ڊاڪٽر عبدالغفور ميمڻ |
| ڇپائيندڙ | سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو |
| ISBN | 978-969-625-128-6 |
| قيمت | 600 روپيا |
| ڪتاب ڊائونلوڊ ڪريو | (1864) PDF (1018) E-Pub |
| انگ اکر | 12 October 2017 تي اپلوڊ ڪيو ويو | 167142 ڀيرا پڙهيو ويو |
انگريزن جي اچڻ کان اڳ سنڌي نثر جا مختلف نمونا ملن ٿا، جن ۾ ابوالحسن سنڌيءَ جو ڪتاب مقدم الصلوات الف اشباع واري نموني تي لکيل آهي، ان کان علاوه ميرن جي دور ۾ آخوند عزيزالله جو قرآن شريف جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ۽ مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ جي سنڌيءَ ۾ ڪجهه ڪتابن جو ذڪر ملي ٿو. ان کان علاوه ڏند ڪٿائن جي صورت ۾ ڪهاڻيون ماڻهن کي برزبان ياد هيون جيڪي اڪثر ڏاڏيون، نانيون، مائر ۽ ماسيون ٻارن کي سمهارڻ کان اڳ برزبان ٻڌائينديون هيون، ان کان علاوه اوطاقن ۽ اوتارن ۾ به قصا ۽ ڪٿائون (جن ۾ جنن، ڀوتن، پرين، راجائن ۽ سورمن جون ڪهاڻيون شامل هونديون هيون) وڏا بزرگ ٻڌائيندا هئا، انهن جو اثر زندگيءَ ڀر ماڻهن تي رهندو هو.
پر انگريزن جي اچڻ کان پوءِ هڪ ته صورتخطي ٺهي، ٻيو سنڌي زبان جي ڄاڻندڙن نئين تعليم پرائي، جديد دؤر جي سماجي، معاشي، سياسي ۽ انفرادي مسئلن کان ماڻهو واقف ٿيڻ لڳا. خاص طور سان انگريزي ادب جي معرفت هتان جا ماڻهو ادب جي نين صنفن کان آگاهه ٿيڻ لڳا. (19)
سنڌي نثر جو فڪري پس منظر
خاص طور سان پهرين مهاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ جنهن ۾ عوام ۾ نوان امنگ ۽ ولولا اڀريا ماڻهن ۾ سياسي شعور پيدا ٿيڻ لڳو، جمهوريت، اصلاح پسندي، سماجي انقلاب، تعليم جا نوان لاڙا، سائنسي ڍنگ سان سوچڻ جهڙا اصطلاح متعارف ٿيڻ لڳا، انگريزن جو ادب ترجمو ٿيو، جنهن سان پڙهندڙن ۽ لکندڙن کي هڪ نئون اتساهه مليو. انگريزن جي دؤر جي نثر کي اسان ٻن دؤرن ۾ ورهائي ان جو فڪري جائزو وٺنداسين.
پهريون دؤر
هن دؤر ۾ انگريزي ۽ هندي قصن، ڪهاڻين، ناولن ۽ ڊرامن جا ترجما ٿيڻ لڳا، جيڪي سنڌي اديبن نه صرف ترجما ڪيا، بلڪ انهن کي سنڌي ماحول موجب سڌاري سنواري پيش ڪيو. هن دؤر ۾ طبعزاد ڪهاڻيون، ناول ۽ ڊراما لکيا ويا. هن دؤر جي ليکڪن ۾ مرزا قليچ بيگ جو نالو نمايان آهي، جنهن جي نثر جو فڪر جانچڻ لاءِ اسان سندس شخصيت ۽ تخليقن جو جائزو وٺنداسين.
مرزا قليچ بيگ (1853- 1929ع)
سنڌي ادب ۾ نثر جي شروعات ترجمن سان ٿي ۽ اڳتي هلي طبعزاد نثر به تخليق ٿيڻ لڳو، انهيءَ ۾ سڀ کان نمايان ڪردار ادا ڪرڻ واري شخصيت مرزا قليچ بيگ جي هئي، جنهن تقريباً ٽي سؤ ڪتاب لکيا، جن ۾ 62 ڪتاب هن انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا، جن ۾ تاريخ، مذهب، ناول ۽ ڪهاڻين وغيره جي موضوعن تي ڪتاب شامل هئا. 42 ڪتاب هن سنڌي نثر ۾ مذهب، فلسفي ۽ اخلاق تي لکيا. هن تقريباً ڏهه ناٽڪ لکيا، ٻارنهن ناول لکيا، ان کان علاوه علمي، تعليمي ڪتاب ۽ شاهه لطيف جي سوانح لکيائين. (20)
هر ادب ۾ ليکڪ جي ذاتي طبيعت جا لاڙا سندس مزاج ۽ نظرين جو عڪس ضرور موجود هوندو آهي، مرزا صاحب جي نثر ۾ فڪري لاڙن کي جانچڻ لاءِ سندس شخصيت کي ڏسنداسين.
ڪتاب ”ديوان قليچ“ ۾ اجمل بيگ مرزا ڪتاب جو مقدمو لکندي چوي ٿو: مرزا صاحب جي زندگيءَ جي طرز ۽ بود و باش انتهائي سادي ۽ بي تڪلف هئي، طبيعت ۾ انڪساريءَ سان گڏ خلوص ۽ صداقت، نيڪيءَ سان گڏ شرافت ۽ ظرافت موجود هئي، پاڻ پراڻي تهذيب ۽ اخلاق جو صحيح نمونو هو. عاجزي ۽ انڪساري به منجهس بدرجه اُتم موجود هئي، پاڻ هڪ حقيقت شناس انسان هو، غرور ۽ تڪبر کان پري ڀڄندڙ هو، طبيعت ۾ صبر قناعت بي طمعي ۽ توڪل جون خاصيتون، قدرت جي طرف کان وديعت ٿيل هيس. (21)
مرزا صاحب بنيادي طرح پنهنجي ذات ۽ رويي ۾ صوفي هو، هو پنهنجي سوانح حيات ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو ته:
”تصوف وارو مذهب صلح ڪُل جو سڀ کان بهتر آهي جو نج اسلام آهي ۽ جنهن ۾ سڀ اصلوڪا مذهب اچي وڃن ٿا. جنهن موجب سڀ انسان فرق کان سواءِ هم مذهب ۽ ڀائر ٿي سگهن ٿا.“ (22)
اهڙن خيالن جو اظهار سندس ڪيل شاعريءَ ۾ واضع طور موجود آهي، مرزا صاحب جا لکيل طبع زاد ناول هڪ ”دلارام“ ٻيو ”زينت“ هئا. (زينت جو خيال گجراتيءَ مان ورتل هو) اهي ناول جيڪي سماجي وهنوار تي ٻڌل هئا، جن ۾ نيڪيءَ بديءَ جا اطوار ۽ اخلاقي نڪتا شامل هئا.
مرزا صاحب جو دلارام ناول لاءِ چوڻ هو ته هن ناول ۾ اڳوڻي زماني جي قصن وانگر جن ڀوت يا پري ديو يا جادوءَ جو نالو به ڪونهي، هن ۾ اهڙا واقعا ڏنل آهن، جي ٿيڻ جهڙا آهن ۽ جي سڀ ڪنهن انسان جي سر تي اچي سگهن ٿا. (23)
هنن ناولن ۾ بنيادي طرح سيرت ۽ تقدير جو فلسفو موجود آهي، اهڙي ئي قسم جو فلسفو شيڪسپيئر جي رومانوي ناٽڪ (Merchant of Venice) ۾ موجود آهي. جنهن کي مرزا صاحب ”حسنا دلدار“ (1897ع) جي نالي سان ترجمو ڪيو. هن ناول ۾ سيرت نگاريءَ جو فڪر هن طرح سمايل آهي ته سچي عاشق جي دل ۾ جي لالچ نه آهي ته هو سوني ۽ روپي صندوق ڇڏي شيهي جي صندوق پسند ڪري ٿو. جنهن جي ئي اجوري ۾ کيس دل گهري محبوبا ٿي ملي. (24)
مرزا صاحب ترجمي وقت هميشه ناولن ۾ سنڌي ماحول ۽ سنڌ جي فڪر جون ضروري ڳالهيون شامل ڪندو هو، جهڙوڪ؛ هن ناول مان مرزا صاحب يهودي ۽ عيسائي نفاق وارو اصلوڪو مطلب ڪڍي، هندو مسلم ميلاپ جو ترقي پسند مطلب وڌو آهي. اهڙيءَ طرح شيڪسپيئر جا ناول (Kinglear) ”شاهه ايليا“ ۽ ”فيروز دل افروز“ 1905ع ۾ ترجمو ڪيا، جن ۾ پڻ تقدير، سيرت نگاريءَ جو فلسفو موجود آهي. جهڙوڪ؛ شاهه ايليا ۾ هڪ ڪردار بادشاهه روبيل کي چوي ٿو:
”توکي صبر ڪري سڀ سور سهڻ گهرجن اسين هن جهان ۾ روئيندي پيدا ٿيا آهيون سا توکي خبر آهي اڃان پهرين هن دنيا جي هوا لڳي ٿي ته اسين روئون ۽ رڙون ٿا.“ (25)
مجموعي طور مرزا قليچ بيگ جي نثر ۾ اصلاح پسندي سيرت نگاري، اخلاق ۽ تقدير جو فڪر موجود آهي، ساڳئي وقت مرزا صاحب جي شخصيت همه گير آهي، پاڻ جديد ۽ قديم جي سرحد تي بيهي ادب جي ٻنهي رجحانن جو ميلاپ اسان اڳيان آندائين، جيتوڻيڪ مرزا صاحب انگريزي ادب سنڌ ۾ متعارف ڪرايو، جيڪو جديد سماجي مسئلن ۽ اصلاح پسنديءَ تي مبني هو، پر تنهن هوندي به سندس طبع زاد لکڻين ۽ مجموعي رويي مان اسان کي صوفيت جا لاڙا ملن ٿا.
ڀيرومل مهرچند آڏواڻي (1950-1875ع)
ڀيرومل مهرچند آڏواڻي سنڌي ٻوليءَ جو مشهور معروف عالم، اديب ۽ تاريخدان هو. جنهن جي ڳڻپ جديد سنڌي نثر جي معمارن ۾ ڪئي وڃي ٿي. هن ڪهاڻي، ناٽڪ، شعر، مضمون، تنقيد ۽ سنڌيءَ ۾ تاريخ ۽ کوجنا جي کيتر ۾ جوڳو ڪم سرانجام ڏنو. مضمون نويسيءَ ۾ ڌرمي، اخلاقي، سماجي سڌارن کان علاوه فلسفياڻا ۽ روحاني نقطن وارا مضمون لکيا. هن جي مضمونن جا ٻه مجموعا؛ گلزار نثر، 1929ع، بهار نثر، 1932ع ۾ ڇپيا، جن ۾ ڌرمي، اخلاقي، تعليمي، قدرتي نظارن، سير و سياحت، قديم سنڌ بابت مضمون شامل هئا.
منگهارام ملڪاڻي مضمون تي ويچار ڪندي چيو آهي ته مضمون موضوعي شخصي (Subjective) شاخ آهي، جنهن ۾ لکندڙ پنهنجا ويچار چٽي ٿو، پر ناول ۽ ناٽڪ ادب جون غيرشخصي يا معروضي (Objective) ۽ خارجي شاخون آهن، جنهن ۾ لکندڙ افسانوي آکاڻيون ۽ هستيون ٿو چٽي. (26)
اهڙيءَ طرح ڀيرومل جي سنڌواسين سان محبت، سنڌي ٻوليءَ سان دلچسپي ۽ سندس صوفياڻي طبيعت سندس مضمون ۾ ظاهر آهي. ڀيرومل جا لکيل ناول جهڙوڪ؛ ”آنند سندريڪا“، ”موهني ٻائي“، ”پريم جو ماتم“، ”وريل ۽ نعت“ مان به اهڙوئي فڪر اڀري ٿو.
هنن ناولن ۾ ڀيرومل سماجي براين کي ظاهر ڪيو آهي ۽ انهن کي درست ڪرڻ لاءِ تجويزون ۽ اُپاءُ پيش ڪيا آهن، هن انهن ناولن ۾ ڪن آدرشي ڪردارن ۽ مثالي شخصيتن کي اُڀاري بنيادي سماجڪ قدرن جي حمايت ڪئي آهي. خاص طور سان هن آنند سندريڪا ناول ۾ هڪ غمناڪ قصي کي کنيو آهي، جنهن لاءِ ڀيرومل جو خود چوڻ هو ته ”هن قصي کي پيش ڪرڻ جو مطلب آهي ته من اهي ڏک ڀريون ڳالهيون اسان جي ڀائرن ۾ ڪا رحم جي رتي پيدا ڪن“. (27)
ناول ”موهني ٻائي“ ۾ هن شادي، ڏيتي ليتي، زالن جي تعليم، هندو مسلمانن جي وچ ۾ ڀائپي پيدا ڪرڻ جي ڳالهه تي زور ڏنو آهي. اهڙي طرح سندس ناٽڪ ”دروڀڳت“ (1919ع) ۽ ”گوپيچند“ ڌرمي موضوعن وارا هئا، جن ۾ فڪري طور انسان کي بي وس ۽ ڪمزور جيو ثابت ڪيو ويو آهي، جنهن جي اڳيان قدرت سگهاري ۽ غالب پوڻ واري آهي. پر انهيءَ صورتحال ۾ سچ هڪ سگهاري ۽ امر قوت آهي، جنهن جي آخر ۾ فتح ٿئي ٿي. ڏٺو وڃي ته ڀيرومل جي نثر ۾ ڌرمي اثر خاص طور سان هندو مت جو اثر نمايان آهي، جنهن ۾ انسان تقدير جي هٿن ۾ کيڏي ٿو. ساڳئي وقت جبريت پسنديءَ جو فلسفو به موجود آهي، جنهن ۾ انسان بيوس ۽ ڪمزور آهي، ڀيرومل جي تصنيفن ۾ سماج سڌارڪ جو فڪر ۽ هندو مسلمانن ۾ ڀائپي پيدا ڪرڻ جون ڪوششون به موجود آهن، جيڪي ڀيرومل جي صوفياڻي طبيعت کي ظاهر ڪن ٿيون.
ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي (1974ع- 1884ع)
ڊاڪٽر گربخشاڻي صاحب کي سنڌي ادب ۽ زبان سان گهڻو چاهه هو، سندس تصنيفون ٿوريون آهن، پر موضوع جي لحاظ کان ادب ۾ خاص جڳهه رکن ٿيون. پاڻ ”انگريزي شاعريءَ ۾ تصوف“ جي موضوع تي مقالو لکي پي. ايڇ. ڊيءَ جي ڊگري حاصل ڪيائين، جنهن ۾ تصوف بابت تمام گهڻي معلومات ملي ٿي.
سندس لکڻين ۾ ”شاهه جو رسالو“ ٽي جلد، ”مقدمه لطيفي“، ”روح رهاڻ“، ”نورجهان“ ”لنواريءَ جا لال“ نمايان حيثيت رکن ٿا.
ڊاڪٽر گربخشاڻي صاحب جي تصنيفن ۾ فڪري طور سنڌي ثقافت جا خاص نڪتا شامل آهن، جن ۾ اهنسا، رواداري، خدمت خلق ۽ صوفي مت جا نڪتا شامل آهن. بنيادي طرح هن دؤر ۾ ليکڪ صوفي مت کي هندن ۽ مسلمانن کي متحد ڪرڻ جو ذريعو سمجهندا هئا، اهوئي سبب آهي جو ڊاڪٽر صاحب سنڌ جي صوفي بزرگن تي تحقيقي ڪم ڪري انهن جي فڪر کي نمايان ڪيو.
شاهه لطيف جي رسالي تي لکيل مقدمو (جيڪو ”مقدمه لطيفي“ نالي اڳ ڇپيو) ان ۾ ويدانيت ۽ تصوف کي هڪ ئي رستي جا ويندڙ فلسفا قرار ڏنو آهي، هن جو چوڻ هو ته:
”انهيءَ فلسفي هر زمان و مڪان ۾ پاڻ کي نون نون نالن ۽ ويسن ۾ ظاهر ڪيو آهي.“ اڳتي هلي چوي ٿو ته ”قديم يهودين ۾ (ايسنيسي) فرقو يونان ۾ فيثا غورث ۽ عيسائي مذهب ۾ ”ناستڪ“ هندستان ۾ ويدانيت ۽ مسلمانن ۾ تصوف دراصل هڪ ئي فڪر جي تند تنوارين ٿا.“ (28)
ڊاڪٽر گربخشاڻي دنيا جي مختلف مذهبن جي وحدت ڏيکاري هنن جو معنوي پهلو اڀارڻ چاهيو ٿي، جنهن ۾ انسانيت، رواداري، حق ۽ سچ جي ڳولا موجود آهي. فڪر جي اها صفت سنڌ سرزمين جو روح آهي، تنهن ڪري اسان چئي سگهون ٿا ته ڊاڪٽرصاحب سنڌ جي تاريخي فڪر جي تسلسل جي هڪ اهم ڪڙي هو.
ٻيو دؤر
ننڍي کنڊ ۾ انگريزن جي معاشي ۽ سياسي تسلط آهستي آهستي جاگيرداريءَ، خود ڪفيل ڳوٺن ۽ دستڪاريءَ جي صنعتن کي تباهه ڪري ڇڏيو، انهيءَ جڳهه تي نوآبادياتي يا سامراجي غلاميءَ جي معيشيت جنم ورتو.
دستڪاريءَ جي صنعت جي تباهي، زراعت جي تباهي ۽ ملڪ مان مالي ڦرمار، محصولن جي زيادتي، ٻاهرين سرمائيدار ڪمپنين ۽ واپاري ادارن جي غيرمعمولي نفعي ڪمائڻ جي هوس، سامراج جي بين الاقوامي فوجي خرچن ملڪ کي مفلسيءَ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. جنهن کان پوءِ هارين، دستڪارن ۽ وچولي طبقي جي ماڻهن تي ڏاڍو برو اثر پيو، ان کان علاوه هندستان ۾ هڪ نئون طبقو پيدا ٿي چڪو هو، جيڪو صنعتي پورهيت جو هو، جن وٽ محنت جي طاقت کان علاوه ڪا ٻي ملڪيت نه هئي.
اهڙيءَ صورتحال ۾ ننڍي کنڊ ۾ ٻه نظريا واضع موجود هئا، هڪ ته انگريز سامراج سنئون سڌو سماج ۾ پنهنجو نظريو ڦهلائي انهيءَ جي اڳواڻي ڪري رهيو هو.
ٻيو نظريو سامراج مخالف هو، جنهن جا پوئلڳ ظاهر ظهور انگريزن جي مخالفت نه ڪندي به سماجي نظام جي اندر رهندي، ننڍي کنڊ جي سماج کي پستيءَ مان ڪڍڻ جا دعويدار هئا، انهن کي اصلاحي نظريي جا پوئلڳ چئي سگهجي ٿو. ٻئي طرف روس جي انقلاب سڄي ايشيا جي مظلوم قومن ۾ هڪ آزاديءَ جي لهر پيدا ڪري ڇڏي هئي. ايران، ترڪي، چين ۾ سامراجي اقتدار خلاف قومي جدوجهد جاري ٿي چڪي هئي ۽ اسان وٽ هندو مسلم احيا پرستيءَ جي اتحاد سان شروع ٿي چڪي هئي، پر اها تحريڪ جٽادار نه هئي، هن ۾ جلد ئي فرقي پرستي پيدا ٿي ۽ هندو مسلمان جماعتون الڳ الڳ سامهون اچڻ لڳيون.
ٻئي طرف صنعتي پورهيتن جو طبقو هو، جيڪو متحده ٿي يونينون ٺاهي رهيو هو. هڙتالن وغيره ذريعي پنهنجي حقن جي جدوجهد ڪري رهيو هو. انهن کي وچولي طبقي جا دانشور طبقاتي شعور، تاريخي ماديت، تنظيم انقلاب جا مسئلا سمجهائڻ لڳا هئا.
1930ع کان پوءِ سوشلزم جو نظريو وچولي طبقي جي دانشورن ۾ عام طور ڦهلجي چڪو هو. هندستان ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ کان علاوه ڪانگريس سوشلسٽ پارٽي به قائم ٿي. نوجوان ڀارت سڀا، يوٿ ليگ وغيره تنظيمون سڀ سوشلزم جون حامي ٿي ويون، سنڌ ۾ به ساڳئي صورتحال رهي.
مولانا عبيدالله سنڌي سوويت يونين جي انقلابن کان متاثر هو. هن آڪٽوبر 1922ع ۾ سوويت يونين جو دؤرو به ڪيو، پنهنجي جدوجهد جو پروگرام سوويت يونين ۾ قومي تعمير جي تجربي جي بنياد تي تيار ڪيو، ان کان علاوه سنڌ ۾ خلافت جي تحريڪ سنڌين جي قومي سڃاڻپ کي فروغ ڏنو. هن تحريڪ ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، الله بخش سومرو، جي ايم سيد، حيدربخش جتوئي وغيره شامل هئا.
هنن حالتن سنڌي ادب تي گهرا اثر ڇڏيا، بلڪ ائين چئجي ته سنڌ جي قومي شعور ۾ ادب نمايان اثر ڇڏيا، ساڳئي وقت 1935ع ۾ انجمن ترقي پسند مصنفين به قائم ٿي چڪي هئي. جنهن جو مقصد ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ کي فروغ ڏيڻ ۽ سڀني غير جمهوري ۽ وطن دشمن تصورن جي مخالفت ڪرڻ هو. (29)
ان کان اڳ 1914ع ”سنڌ ساهتيه سوسائٽيءَ“ جو قيام عمل ۾ اچي چڪو هو. جنهن جو بنياد رکندڙ ڄيٺ مل پرسرام ۽ لال چند امر ڏنومل هئا، ڄيٺ مل پرسرام سوشلزم جو حامي هو ۽ پاڻ پنهنجي تصنيفن ۾ آزادي، سماجي اصلاحن جي زبردست حمايت ڪندو هو ۽ لال چند امر ڏنو مل سنڌ جي ادبي سرگرمين ۾ نمايان حصو ورتو. سندس چوڻ هو ته، ”ترقي پسند مصنف جو صرف هڪ ئي مقصد آهي، هو پنهنجي وطن جي ماڻهن کي جاڳائي ۽ انهن کي سوچڻ تي مجبور ڪري ته سماج ۽ غير منصفاڻي معاشي تعلق تبديل ٿيڻ گهرجن.“ (30)
انهيءَ دؤر ۾ سنڌي نثر روايتي ديومالائي داستانن ۽ لوڪ مواد مان نڪري نئين سياسي، سماجي قومي ۽ فلسفياڻين حقيقتن جي عڪاسي ڪرڻ لڳو، سنڌي ادب ۾ جمهوري قومي ۽ هيٺين طبقي جو ممتاز نمائندو حيدربخش جتوئي (1970- 1900ع) هو، جنهن پنهنجي شاگرديءَ جي دؤر ۾ ”درياهه بادشاهه“ نظم لکي شهرت ماڻي هئي.
حيدربخش جتوئي عام هاريءَ جي محنت ۽ سندس آزاديءَ جي حق جي ڳالهه ڪندو هو. طنزيه ۽ علامتي شڪل ۾ استحصالين جي هڏ حراميءَ جو مذاق اڏائيندو هو. برطانوي غلامي ۽ استحصال جي خلاف جدوجهد ڪرڻ جي اپيل ڪندو هو. (31)
تنهن کان پوءِ هن دؤر جي نثر ۾ نمائنده حيثيت امر لعل هنڱوراڻي ۽ شيخ اياز کي آهي.
امرلال هنڱوراڻي (1907ع)
امرلال هنڱوراڻي پنهنجي دؤر جو بيباڪ ۽ جديد ليکڪ هو، جنهن سنڌي ڪهاڻين کي نئون موڙ ڏنو، سندس مشهور ڪهاڻي ”ادو عبدالرحمان“ جيڪا 1930ع ڌاري لکي هئائين، جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جو بنياد سمجهي ويندي آهي. هيءَ ڪهاڻي هڪ ڪردار جي چوڌاري ڦري ٿي، جيڪو بظاهر ته هڪ اٻوجهه، مست ڪردار آهي، پر سندس من روشن آهي. هو مطلبي کوکلي دنيا جي وهنوار سان ٽڪر کائي ٿو. هو پنهنجي پاڻ سان ڳالهائيندي سچ ۽ ڪوڙ جو فيصلو ڪري ٿو. اهو ڪردار ڪو انوکو ڪردار ناهي، سنڌي سماج جي تاريخ ۾ اهڙا ئي ڪردار جيڪي بظاهر اٻوجهه، سادڙا ۽ مست هوندا آهن، پر هو پنهنجي دنيا ۾ ڏاها، درويشي ۽ فڪر ۽ فلسفي وارا خيال رکندا آهن. جهڙوڪ: وتايو فقير يا گهڻائي اسان جا صوفي، درويش جيڪي مستيءَ ۽ بي خوديءَ ۾ هوند اآهن، انهن کي ڏسندي هڪ غلط روايت پڻ پيدا ٿي آهي جو اسان جي سنڌي سماج ۾ اڄ تائين چرين ۽ اٻوجهه ماڻهن کي درويش، پهتل ۽ الله لوڪ چيو ويندو آهي. اسان جي سماج ۾ صوفياڻي فڪر، ويدن جي فڪر ٻڌمت، سنياسين، جوڳين، تياڳين جي فڪر جي اثر هيٺ ڪيترائي صوفي، درويش، قلندر ۽ مست قسم جا ڪردار ملندا جيڪي پنهنجي خوديءَ کي ۽ انا کي ماري ۽ دنيا جي هوس لالچ کان پري رهي فڪر ۽ الاهي عشق جي زندگي گذاريندا رهيا.
دراصل امر لال هنڱوراڻي جي ڪهاڻي ”ادو عبدالرحمان“ اهڙي ئي فڪري پس منظر ۾ لکيل آهي.
سندس ٻي ڪهاڻي ”هيءَ به رانجهوءَ سندي رمز“ آهي، جيڪا فڪر جي لحاظ کان تمام سگهاري ڪهاڻي آهي، عام طور پوڙها ماڻهو رواجي ۽ تنگ دل هوندا آهن، هو جديد دؤر جي ضرورت کي سمجهي نه سگهندا آهن، پر هن ڪهاڻيءَ جو ڪردار هڪ ڏاڏي جو ڪردار آهي، جيڪو فطرت جي تبديليءَ کي سمجهي ٿو. انساني فطرت هڪ جهڙي ٿئي ئي ڪانه، ائين نه هجي ته زندگيءَ جو پرواهه بيهي وڃي ۽ انساني من جي اڇل به ڀن ڀن آهي، ڏاڏي کي جڏهن پوٽي جي پريم جي پيچ جي خبر پوي ٿي ته پريشان ٿئي ٿو، پر رات جو قدرت جي سنگيت ۽ ميٺاج تي ايترو موهجي ٿو، جو پريم کي به قدرت جو سنگيت جو حصو سمجهي ٿو، ۽ هيءَ به رانجهوءَ سندي رمز چئي هو ٻن دلين جي پيار کي قبوليت جي مهر ٿو لڳائي.“ (32)
امرلال هنڱوراڻيءَ جي هڪ ڪهاڻي ”رام ۽ رحيم“ هڪ اعليٰ انساني جذبي جي سوڀ جي ڪهاڻي آهي، جيڪا هندو مسلمانن جي روايتي نفرت جي خلاف فڪر رکي ٿي، اهڙيءَ طرح سندس ڪهاڻي ”ڏس ڏيوم ته ڪٿان لڀندي“ انساني من اندر لڪل ان فطرت کي ظاهر ڪري ٿي، جنهن ۾ ماڻهو شڪ ۽ غير واري صورتحال ۾ رهي ٿو.
مجموعي طور امرلال هنڱوراڻي جديد سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ حقيقت جا رنگ ڀريا، فطرت، سماج ۽ انساني جذبن کي وائکو ڪيو ۽ فڪري طور سندس رويو صوفي مت سان جڙي ٿو. يعني اسان چئي سگهون ٿا ته سنڌي فڪر جي سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي.
شيخ اياز (1997- 1923ع)
شيخ اياز کي سنڌ جي فڪري سلسلي سان لاڳاپڻ کان سواءِ نٿو رهي سگهجي. جنهن وقت مسلماتن ۽ هندن ۾ تفرقي پرستي ۽ نفرت کي اڀاريو پئي ويو، ان وقت هن ”سفيد وحشي“ ڪهاڻي لکي عوام جي حقيقي دشمنن جي عڪاسي ڪئي. هن قومي ۽ سماجي جبر خلاف آواز اٿاريو. ڪهاڻي ”سفيد وحشي“ انگريزن خلاف نفرت جو اظهار آهي، جنهن ۾ هڪ ڪردار صديق چوي ٿو: ”هي انگريز! هي گورا صاحب هي وڏا آفيسر سڀ سفيد وحشي! سفيد وحشي! اسان جي زندگي، غيرت، محبت جا خوني! سفيد وحشي!“ (33)
سندس ٻي ڪهاڻي ”شرابي“ هڪ مختلف نوعيت جي ڪهاڻي آهي. جنهن ۾ زندگي ۽ موت انسان ۽ دنيا بابت سوال اٿاريل آهن. هن ڪهاڻيءَ جو ڪردار هڪ اڻ تڻ جو شڪار آهي، هو زندگيءَ جو جواز چاهي ٿو. ماڻهوءَ جو جوهر تلاش ڪري ٿو. ڪردار سوچيندي چوي ٿو ته:
”آدمي ڇو ڄائو؟ صرف انهيءَ لاءِ ته مصيبت، مرض، موت جو شڪار ٿئي؟ آدمي ته ڇڏ پر هيءَ ڪائنات وجود ۾ ڇو آئي؟ هي گل صرف انهيءَ لاءِ پيدا ٿيا ته شاخ تي ڄمي، ڦٽي ڦاٽي مرجهائي وڃن؟ هي ڏينهن رات، هيءَ وڄ، مينهن، هي چنڊ تارا، هي سڄو مانڊاڻ هي سڄو کٽراڳ ڇا لاءِ؟“ (34)
اهڙي سوچ ويچار ڪندي ڪردار مايوسيءَ جو شڪار ٿي وڃي ٿو ۽ شراب پئي ٿو، هن ڪهاڻيءَ ۾ مابعد الطبعياتي سوال ذهن کي وڪوڙي وڃن ٿا ۽ ذهن پنهنجي مانڊاڻ کان ٻاهر نڪري لامحدود وسعتن جي باري ۾ سوچڻ لڳي ٿو. ساڳئي وقت جديد وجوديت جي فڪر جا اثر به هن ڪهاڻيءَ ۾ ملن ٿا. خود شيخ اياز جو چوڻ هو ته:
”ليکڪ جي دل جي دنيا سندس ٻاهرين دنيا کان زياده وسيع آهي، سندس ڪائنات کي انت ناهي، سندس جذبات تي روڪ ٽوڪ نه آهي، سندس تجربن تي جهل پل نه آهي، منهنجي جذبن جي رواني منهنجي احساسن جي پئٽ، منهنجي ڳوڙهن ڳانڍڙ کل منهنجو زندگيءَ جي رڳ رڳ ۾ دؤرو، منهنجو انسان جي اچيت خيالن جو ڇيد، منهنجو ڪائنات جو تصور ڪٿي ڪٿي مون کي پنهنجي ترقي پسند همعصرن کان گهڻو اڳي ڪڍي وڃي ٿو.“ (35)
شيخ اياز جا اهي لفظ بلڪل صحيح آهن، سنڌ ۾ انهيءَ وقت ادب جو فڪري پس منظر سماجي، اصلاحي قومي ۽ مارڪسي هو، جنهن جي بنياد تي ترقي پسند ادب لکجي رهيو هو. پر شيخ اياز ان سان گڏ انساني داخلي ڪائنات ۾ به ليئا پائي ڏسي ٿو. جنهن جو بنياد نه صرف ان وقت جي وجودي تحريڪ آهي (جيڪا سارتر جي فلسفي جي بنياد تي رکي ويئي هئي) بلڪ سنڌ جي اندر صوفياڻي فڪر ۾ به اهڙي ئي اڻ تڻ موجود آهي.
شيخ اياز جا فڪري طور وڌيڪ پهلو ۽ انهن تي بحث اسان اڳتي ترقي پسنديءَ واري لاڙي ۽ جديديت جي اپٽار مهل ڪنداسين.
باب پهرئين جو تت ۽ نتيجو/ حاصلات
هن سماج جي قديم آثارن مان جيڪي ثبوت مليا آهن، انهن مان ظاهر آهي ته هن سماج ۾ عورت ۽ مرد جي پيار کي وڏي اهميت هئي، سماج جي انهيءَ جوڙجڪ ۾ جيڪو فڪر جڙيو اهو سماجي زندگيءَ متعلق هو. ڇوته تخليق جي حوالي سان عورت ۽ ڌرتيءَ کي وڏي اهميت هئي، انهيءَ تحقيقي حوالي سان جبلي پيار کي پڻ خاص اهميت حاصل هئي. ڌرتيءَ سان محبت ۽ عورت سان پيار هتان جي سماج جو اهم پهلو هو، ان ڪري انساني رشتن ۽ ناتن ۾ خلوص هو، قياس ۽ ڪهل هئي. ماڻهو فطرت جي ويجهو هئا. فطري تبديلين مطابق جيئڻ جو ڍنگ هو. سنڌي ماڻهن جي بنيادي نفسيات انهيءَ سماج مان ٺهي، جنهن جون جهلڪيون اڄ به سنڌي ماڻهن جي نفسيات ۽ فڪر ۾ موجود آهن. جهڙوڪ: سنڌي ماڻهن ۾ امن پسندي، ڌرتي ۽ پيار بابت جذباتي رويو، زندگيءَ بابت مثبت قدر، درگزر ۽ رواداري وغيره.
انهن ڳالهين مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌي ماڻهو هڪ دفعو وري وجودي وارداتن جا شڪار ٿيا. وجودي وارداتن جو اثر سنڌي ماڻهن تي مثبت ۽ منفي ٻنهي صورتن ۾ ٿيندو رهيو. جنهن ڪري احساس ڪمتري ۽ ڌارين جو رعب مٿن ويهندو ويو ۽ مسلسل ڌارين جي ڦرمار ۽ ڏاڍ ڏهڪاءُ ماڻهن جي وحدت ۽ يڪجهتيءَ کي ٽوڙي ڇڏيو، ماڻهو ٽولا ٽولا ٿي ڳوٺن ۾ رهڻ لڳا، مطلب ته هر سهولت کان وانجهيل لڪل ۽ شهر کان ڪٽيل علائقن ۾ ماڻهو رهڻ پسند ڪرڻ لڳا، ۽ انهيءَ ويڳاڻپ جي ڪري قومي شعور جي وهڪري ۾ جڙي نه سگهيا. ساڳئي وقت ڌاريا سنڌ ۾ حملي آور ٿيڻ کان پوءِ آباد به ٿيا، جن جون رسمون ۽ ر واج به سنڌ ۾ رائج ٿيا، جنهن ڪري انهن جي چڱين ڳالهين سان گڏ برايون به سنڌ ۾ پيدا ٿيون، مثال طور قبيلائي نظام ۽ ان سان لاڳاپيل جهيڙا جهٽا، ذات پات يعني ننڍ وڏائيءَ جو تصور ۽ ان سبب نفرتون حق بخشائڻ، ڪاروڪاريءَ جي رسم وغيره عورت جي غلامي، گهٽ حيثيت ۽ سماج ۾ گهٽ رتبو، فڪري طور ماڻهن تي جيڪي منفي اثر ٿيا، انهن ۾ دنيا تياڳڻ، خانه بدوش ٿي رهڻ، جوڳي بنجي رڻ جهاڳڻ وغيره شامل آهن.
جاگيردارن ۽ برهمڻن جو ظلم و ستم به ساڳئي وقت عوام تي ٿيندو رهيو. مطلب ته سنڌي ماڻهو مليل جليل ڪيفيتن جو شڪار ٿي رهيا.
بلڪه ائين چئجي ته عربي ثقافت جي مثبت توڙي منفي پهلوئن جو اثر تمام گهڻو وڌڻ لڳو. ڇوته ڌارين ماڻهن جو اڳ ۾ سنڌين تي رعب ويٺل هوندو هو، انهيءَ ڪري هنن نئين آيل مذهب، ثقافت ۽ سنڌ ۾ آباد ٿيل عربن جي وڏي عزت ڪئي. جيتوڻيڪ اهي عرب سنڌ ۾ ضم ٿي، سنڌي ٿي ويا، پر اوچي ذات وارا سيد بنجي سنڌين مٿان پنهنجي برتري رکي ويٺا.
هنن بزرگن جي شاعريءَ ۾ تمام گهڻو فڪر موجود آهي. جنهن ۾ قديم سنڌي سماج جي فڪر جون جهلڪيون ملن ٿيون ۽ ساڳئي وقت ويدانيت، ٻڌمت، جوڳين ۽ سامين جو فڪر به موجود آهي.
شاهه ڪريم شاديءَ جي مخالفت ڪري دراصل عام رواجي زندگيءَ ۾ ڪنهن مقصد ۾ رڪاوٽ وجهندڙ عمل کي نندي ٿو. هو زندگيءَ کي وڏي اهميت ڏئي ٿو، پر شادي هڪ سماجي ذميداري آهي ۽ شاهه ڪريم جو خيال هو ته ڪنهن اعليٰ مقصد لاءِ ارپيل ماڻهو انهيءَ سماجي ذميداريءَ ۾ نه پوي ته چڱو آهي. جيتوڻيڪ عملي طور هو پاڻ به پرڻيل هو ۽ دنيا وارو ماڻهو هو.
ان رويي جي نفسياتي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ سان اها ڳالهه چئي سگهجي ٿي ته سنڌي سماج ۾ عورت جي وڏي اهيمت رهي آهي. پيار محبت جي معاملي ۾ سنڌي ماڻهو جذباتي آهي، نياڻين جا ميڙ، نياڻي ست قرآن جهڙا قول اڃان به موجود آهن. اهي عورت جي اهميت جا اهڃاڻ مادري نظام جي باقيات آهن. انهي پدري سماج جي اچڻ سان سماجي طور تضاد پيدا ٿيا، هڪ ٻئي خلاف جنگ، نفرت کان پوءِ جڏهن عورت ڪمزور ٿي ويئي ته ان کان پوءِ ڪجهه عورتن ڪن حالتن ۾ پنهنجو پاڻ وڻائڻ لاءِ يا پنهنجي ڪمزوريءَ کي پنهنجي طاقت بنائڻ لاءِ پنهنجي وهنوار ۾ چالاڪي، حرفت، مڪر ۽ پنهنجي حسن ۽ جمال سان عقل جي انڌن مردن کي قابو ڪرڻ شروع ڪيو. انهيءَ تاريخي پس منظر ۾ عورت بابت مختلف روايتون قائم ٿيون ۽ عورت کي دنيا/ مايا سان تشبيهه ڏني ويئي. خاص طور سان دنيا تياڳڻ وارو، ساڌو ۽ منفي قدر رکڻ وارا ماڻهو عورت کي مڪر ۽ فريب جي علامت سمجهڻ لڳا. هنن جي خيال ۾ ته عورت مڪر ۽ فريب سان ماڻهوءَ کي ڦاسايو ڇڏي ۽ هو انهيءَ ڪاڪ محل ۾ گم ٿي رهجي وڃي ٿو. کيس هٿ ڪجهه به نٿو اچي.
قديم سنڌي سماج ۽ چارواڪ فلسفي ۾ عورتن بابت مثبت تصور رهيو آهي، ڇوته هنن جي خيال ۾ تخليق جا سرچشما ٻه آهن، عورت ۽ ڌرتي، هنن جو آخرت يا روحاني طور ڪو عقيدو نه هو. زندگيءَ ۽ دنيا کي سڀ ڪجهه سمجهندا هئا، تنهن ڪري جيئڻ جو تصور هنن وٽ جمالياتي پيار محبت وارو هو. انهيءَ ڪري سماج ۾ عورت جي وڏي اهميت هئي، ڏٺو وڃي ته شاهه ڪريم بنيادي طور ڏاهو ماڻهو هو ۽ هڪ ڏاهي ماڻهوءَ لاءِ سماجي طور رسمن ۽ رواجن ۾ قيد ٿي رهڻ ڏکيو هو، وٽس تصوف وارو فڪر نمايان هو، جنهن ڪري عشق الاهي جو قائل هو. تنهن ڪري شاديءَ جي مخالفت ڪندو هو.
شاهه سنڌ جي سمورين مثبت ۽ منفي روايتن کي شاعريءَ ۾ ظاهر ڪيو آهي، هن جي شاعريءَ ۾ به ويدن، جين مت، ٻڌمت ۽ تصوف جا فڪري اثر نمايان ملن ٿا. ساڳئي وقت هن فطرت جي تبديلي، جماليات کان وٺي انسان جي جذبن جي عڪاسي ڪئي. سندس شاعريءَ ۾ وجودي فڪر نمايان آهي. جنهن ۾ انساني مقصديت ۽ پاڻ سڃاڻڻ کي وڏي اهميت حاصل آهي. قديم سماج ۾ جهڙي طرح پيار، امن، ڌرتي ۽ عورت کي اهميت هئي، بلڪل اهڙيءَ طرح شاهه لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ انهيءَ فڪري تسلسل کي نمايان ڪيو آهي. هو وطن پرستيءَ جي ڳالهه ڪري ٿو ته نينهن جي ڳالهه به ڪري ٿو. ساڳيءَ طرح انا، غرور ۽ تڪبر کي نندي ٿو. مطلب ته سنڌي سماج جي فڪري تسلسل ۾ ڌارين نظرين جي اثر سان گڏوگڏ سنڌي ماڻهن جي ٺهندڙ نفسيات سميت سڀني شين کي شاهه لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ ظاهر ڪيو آهي.
تنهن کان پوءِ سچل سرمست پنهنجي رويي ۾ اڃان به اڳتي نڪري ”اناالحق“ جو نعرو هڻي ٿو. سچل جي شاعريءَ ۾ پاڻ سڃاڻڻ کان سواءِ پاڻ مڃائڻ وارو عنصر به موجود آهي ته انڪساريءَ جهڙا عنصر به موجود آهن. سچل جو فڪر وجودي فڪر آهي ۽ سندس انداز جلالي آهي، پر سندس فڪري جوهر سنڌ جي فڪر جو تسلسل ئي آهي.
شروعات ۾ اسان جي ڪلاسيڪل ادب جو تسلسل جاري رهيو، جنهن ۾ بيدل ۽ مصري شاهه قابل ذڪر آهن، جن جي شاعريءَ ۾ ساڳيو تصوف وارو فڪر موجود آهي.
حوالا
نوٽ: مصري شاهه جا سڀ شهر ”ڪليات مصري شاهه“ مان ورتل آهن.
نوٽ: سانگي جا سڀ شعر ڪليات سانگي“ مان ورتل آهن.
نوٽ: خليفي گل جا سڀئي شعر ”ديوان گل“ مان ورتل آهن.
