سنڌي ورچوئل لائبرري

ويدن جو فڪر

هندستان جي تاريخ، ثقافت، معاشيات، مذهب، فلسفي، اخلاقيات، جماليات ۽ ٻين گهڻن موضوعن بابت لکت ۾ پهريون دستاويزي ثبوت ويد آهن، جيڪي وقت بابت فطرتي تاريخي ۽ فڪري ڪردار ادا ڪن ٿا. ويدن جو دور قديم هندستان جو ٻه هزار ق. م. وارو دور سمجهيو وڃي ٿو. ويد چار آهن:

1. رگ ويد Rig Veda
2. سام ويد Sama Veda
3. يجر ويد Yajur Veda
4. اٿر ويد Atharra Veda

هر دور قديم سماج جي ترقي ۽ تنزل جي دور جي نشاندهي ڪري ٿو. فطري طرح جيئن سماج مختلف دؤرن مان گذريو آهي، بلڪل ائين انهيءَ دورن جون لاهيون چاڙهيون انهن ويدن ۾ موجود آهن. روايتي ارتقا دوران ويدن کي ٽن گروپن ۾ ورهايو ويو آهي.

1. سنگيت Samihtas
2. برهماڻ Brahmans
3. اپنشد Upanishds

اها ورڇ قديم هندستان جي تاريخ جي مختلف دؤرن جي عڪاسي ڪري ٿي. سنگيت تمام گهڻو پراڻو وجود رکي ٿو، جنهن ۾ شروعاتي دور جي سماجي معاشي زندگي جو اظهار ٿيل آهي. ان وقت طبقاتي ورڇ نه هئي. برهمڻ کي هڪ طبقي طور اڃا معاشري ۾ برتري حاصل نه هئي، جيڪا پوءِ جي دورن ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ماڻهوءَ جو تعلق فطرت سان روحاني طور قائم هو. سنڌ جي حوالي سان ڏٺو وڃي ته موهن جي دڙي جي کوٽاين مان بوڙينڊو ۽ ٻين سازن جا مهرن تي اهڃاڻ مليا آهن ۽ هڪ نرتڪيءَ جو مجسمو پڻ سنگيت جي موجودگيءَ ڏانهن اشارو ڪري ٿو. سنگيت وارو حصو ان وقت جي نشاندهي ڪري ٿو، جڏهن قديم سنڌ ۾ ماڻهو فطرت سان جڙيل هئا. هنن جي زندگي تخليق جي ان عمل سان جڙيل هئي، جنهن ۾ زمين زرخيزي ۽ تخليقي عمل زندگيءَ جو جوهر هو.

ويدن جو ٻيو حصو برهماڻ (Brahaman) آهي، جنهن ۾ هندستان جو سماجي ۽ معاشي يا اقتصادي ماحول جو دور طبقاتي ورڇ ڏانهن ويندو محسوس ٿئي ٿو. ڪائنات جي باري ۾ عام سادا سوال پيچيدا ٿيندا ويا. قربانيءَ جون رسمون، نجات حاصل ڪرڻ جون رسمون، رجعت پسند طاقت جو اڀرڻ ڏسجي ٿو. ان دور ۾ سماج ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ طبقن جي بالا دستي ۽ استحصال جي دور جو آغاز ٿيندو نظر اچي ٿو.

“As social inequality and class contradiction in India grew and deepened, the formerly free people with equal rights came to be divided into four groups or varnas (Brahman, Ksatriya, Vaisya and Sudra)” (57)

ترجمو: جيئن هندستان ۾ غير مساواتي ۽ طبقاتي تضاد وڌيو ۽ گهرو ٿيندو ويو تيئن اڳئين وقت جا آزاد ماڻهو جن کي برابريءَ جا حق مليل هئا اهي چئن حصن يا ورڻن ۾ ورهائجي ويا (برهمڻ، کشتري، وئش ۽ شودر).

اهڙي طرح قربانيءَ جو ذڪر رگ ويد جي ڀڄن ۾ واضع ٿيل آهي، جنهن ۾ آهي ته: ”ڪائنات جي تخليق ”پرش“ نالي هڪ ديوتا جي قربانيءَ مان ٿي.“ قرباني جي انهيءَ فڪر ۾ نه صرف هندستان جي سماج جي طبقاتي ورڇ ٿيل آهي پر ساڳئي وقت وحدت جو فلسفو به ان ۾ سمايل آهي. جنهن مطابق پرش ڪائنات جو بنياد آهي، يعني هڪ ئي شيءِ مان ڪائنات ٺهي.

هندستان جي سماج جي لاهن چاڙهن ۽ فڪري اٿل پٿل جو اظهار ويدن جي آخري حصي اپنشدن ۾ ملي ٿو. اپنشد هندو سماج جي روايتن ۽ اونچ نيچ، ذات پات جي ڀيد ڀاءُ جي بجاءِ داخلي فڪر ۽ برهمڻن جي هڪ هٽيءَ خلاف هڪ فڪري دستاويز آهي. بلڪ ائين چئجي ته اپنشد ويدن جو فلسفياڻو حصو آهي، جنهن ۾ حق ۽ سچ جي تلاش، آتما (روح)، نجات ۽ ڪائنات جو سبب ڳولهڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي.

ان وقت هندستان ۾ زندگيءَ جا لڪل راز، ڪائنات جا ڳجها مسئلا، روح، حقيقت يا سچ پروڙڻ جا انيڪ سوال بحث هيٺ هئا ۽ هندستان جي اجتماعي زندگيءَ ۾ انهن سوالن جي وڏي اهميت هئي. اهو دور هو جڏهن ماڻهو اجتماعي عمل ۽ فطرت جي ارتقا واري وهڪري کان هٽي ٻين سماجي مسئلن کي منهن ڏيئي رهيا هئا. حقيقت ڇا آهي، آتما ۽ برهما (روح ۽ خدا ) ڇا آهي، تمام گهڻا سوال هئا جن مان وجود ۽ عدم وجود جو هڪ تصور جڙڻ کان علاوه هڪ عملي سلسلي جو رجحان ملي ٿو. اهو سڀ ڪجهه ڪٿان آيو، جيڪي فطرت ۾ ڦهليل آهي. ڇا اها ڪا بنيادي طاقت آهي، اها طاقت فطرت جي اندروني طاقت آهي، اها ڪهڙي طاقت آهي؟ موهن جي دڙي واري سماج ۾ ته اها طاقت ”پيار“ جي هئي جنهن جو ثبوت اسان کي ائين ملي ٿو ته موهن جي دڙي جي سماج ۾ تخليق جي حوالي سان عورت ۽ ڌرتيءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. اجتماعي طور ڏڻ ملهائڻ وقت تخليقي عمل ٿيندا هئا. پر ڇا ويدن جي دور ۾ اهو فڪر هو يا نه؟ ويدن جي دور ۾ طبقاتي تضاد، ذات پات جي ورڇ شروع ٿي چڪي هئي، اپنشدن ۾ حقيقت مطلق (Absolute Truth) کي برهما ۽ آتما سان مشابهت ڏني ويئي آهي. جنهن جو ذڪر ائين ٿيل آهي.

If there were no Brahma, then we could have neither empirical being nor illusion. (58)

ترجمو: جيڪڏهن برهما نه هجي ها ته اسان جو هي حقيقي وجود نه هجي ها ۽ نه وري ڪا مايا هجي ها.

وجود جو بنياد برهما آهي، جيڪو ظاهري حقيقت ۾ تحليل ٿيل آهي ۽ لامحدود توانائيءَ جو سرچشمو آهي.

برهما جي ازلي صداقت کي سمجهائيندي سويتا ڪيتو اوريا (Sevta Ketu Aureya) پنهنجي شاگرد کي چوي ٿو:

“Bring Hither a fig from there”.

“Here it is Sir!”

“Divide it,”

“It is divided Sir,”

“What do you see there?”

“These are rather fine seeds, Sir,”

“Of these please divide one,”

“It is divided Sir,”

“What do you see there?”

“Nothing at all Sir”,

Then he said to him:

“Verily my dear, that finest essence, which you do not perceive, verily, my dear, from that finest essence this great sacred fig tree thus arises.”

“Believe me my dear” said he “that which is the finest essence, this whole world has that as its self. That is reality, that is “Atman”, that are thou Sveta Ketu.” (59)

ترجمو:

”هتان هڪ انجير هتي کڻي اچ“

”اجهو سائين“

”انهي کي ورهائي“

”سائين ورهائجي ويو.“

”توهان ڇا ڏٺو؟“

”سائين هتي ننڍا ننڍا ٻج آهن“

”انهن مان هڪ کي ورهايو“

”سائين ورهائجي ويو“

”توهان وري ڇا ٿا ڏسو؟“

”ڪجهه به نه سائين“

تنهن کان پوءِ هن کيس چيو:

”پيارا يقيناً اهو نفيس ترين جوهر آهي جيڪو تون نٿو ڏسي سگهين،“

”۽ پڪ سان منهنجا پيارا، جوهر جي انهي لطيف قسم مان مقدس انجير جو وڻ اڀرندو آهي.“

”مون تي يقين ڪر منهنجا پيارا ته جيڪو نفيس ترين جوهر آهي اهو هن سڄي دنيا جو وجود آهي، اها ئي سچائي آهي، اها ئي آتما آهي جيڪو تون آهين سويتا ڪيتو.“

اپنشدن ۾ بنيادي طرح اهو ئي فلسفو موجود آهي  ته حقيقت انسان جي ذات ۾ امڪاني شڪل ۾ موجود آهي انهيءَ کي ڪنهن ٻئي هنڌ تلاش ڪرڻ جي ضرورت ناهي.

اپنشدن ۾ ظاهري علم محسوس ڪرڻ وارو علم حقيقي ناهي، فطرت، عالم، سڀ مايا آهن، نيستي (عدم وجود يا Nothingness) آهي جيڪا هستيءَ (وجود يا Being) جو ضد آهي ۽ اها هستي برهما آهي. مايا برهما جو مادي اظهار آهي، بلڪ تخليق جو خارجي اظهار آهي پر وقت گذرڻ سان گڏ ويدن جي آخري دور ۾ هندستان جو سماج طبقن، ذات پات، ڪريا ڪرمن، عبادتن، منترن، وهمن، وسوسن، وظيفي ڪڍڻ، بت پرستيءَ جو شڪار ٿيڻ لڳو. غلامي ۽ ان جي منطقي جواز ڏيڻ لاءِ ويدن جي فڪر کي خالص مذهبي شڪل ڏني ويئي. برهما جي مٿانهين حيثيت کي هڪ خاص طبقي پنهنجي لاءِ مذهبي طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيو ۽ انهيءَ طبقي پاڻ کي مذهب جي رکوالي طور سماج ۾ مڃرائڻ شروع ڪيو، اهڙي طرح پوڄارين جو خاص طبقو سڄي سماج جي روزمره زندگيءَ ۾ عمل دخل ڪرڻ لڳو ۽ برهما جو عالمي جوهر وارو تصور انتهائي منفي انداز ۾ برهمڻ طبقو استعمال ڪرڻ لڳو. سماج ۾ چار طبقا ذات پات جي بنياد تي ورهائجي ويا جنهن ۾ حڪومت جو حق کترين کي، واپار جو حق ويشن کي مليو، برهمڻ پوڄاري ٿيا، باقي شودر سماجي طور زرعي غلام بنجي ويا جن کي زرعي کيتيءَ کان علاوه ٻين ڪمن تي به لڳايو ويو. (60)

اهڙي طرح هندستاني سماج رجعت پسنديءَ جو شڪار ٿي ويو. برهمڻ طاقتور طبقو بڻجي ويو. زندگي جا عام سادي هئي سا تجريدي رخ اختيار ڪري ويئي. هندستاني سماج جي اهڙي رجعت پسند فڪر تي مختلف وقتن تي وار به ٿيندا رهيا، جيڪي سماجي نوعيت کان علاوه فڪري به هئا، جن ۾ چارواڪ، ٻڌمت، جين مت وغيره مشهور آهن.

نتيجو

قبول ڪجي ته لکيل تاريخ جي عدم موجودگيءَ ۾ ”ويد“ سڀ کان قديم لکت طور قديم سنڌ جي سماج جي تصوير پيش ڪن ٿا، جنهن ۾ خاص طور سان روايتي ارتقا وارن ٽن حصن ۾ سنگيت، برهما، اپنشد ۾ ڪائنات متعلق مابعد الطبعاتي فڪر هوبهو قديم سنڌي سماج سان ملي ٿو، جنهن ۾ طبقاتي ورڇ ناهي. ڏند ڪٿائن ۾ ديوتا فطرت جي نمائندگي ڪندڙ آهن، تخليقي عمل زندگيءَ جو جوهر آهي، ۽ مطلق حقيقت بابت جيڪو بحث ٿيل آهي، اهو هوبهو سنڌ جي وحدت الوجود جي فڪر سان ملي ٿو.

جڏهن سويتا ڪيتو اوريا مطلق حقيقت نيتي (عدم وجود/nothingness) کي قرار ڏئي ٿو، ۽ حقيقت انساني ذات ۾ امڪاني شڪل ۾ موجود آهي، ته بلڪل اسان کي شاهه لطيف ياد اچي ٿو. جنهن چيو هو ته:

لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار

نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو

جيئن سراج چيو هو ته سنڌ جي قديم تهذيب ۾ آدمشماريءَ جو وڌڻ ۽ پوءِ لڏپلاڻ، طبقات، ذات پات جو پيدا ٿيڻ ۽ سنڌ جي ماڻهن جو ٻين علائقن ۾ وڃڻ وغيره هڪ ارتقائي عمل هو، بلڪل اهڙي طرح ويدن ۾ به ارتقا موجود آهي ۽ آخر ۾ سماج ذات پات ۽ طبقن ۾ ورهائجي وڃي ٿو. هاڻي اسان ائين به چئي سگهون ٿا ته ويدن ۾ سنڌي فڪر جون جهلڪيون موجود آهن، جيڪو پوءِ سنڌ کان ٻاهر پکڙيو آهي.

ٻڌمت

هندستان ۾ جڏهن برهمڻ مذهبي آڙ ۾ پنهنجي برتري رکي عام ماڻهن کي سماجي طور ڌڪاري ڇڏيندا هئا ۽ سندن مذهب ڪريا ڪرمن، قربانين، ظاهري پاڪائي، ڏيک ويک تي وڃي بيٺو ته هيٺيون طبقو ذات پات، ڇوت ڇات ۽ معاشي ڪمتريءَ ۾ دٻجي ويو. برهمڻن جي اهڙي رويي جي نتيجي ۾ ٻڌمت جي تحريڪ پيدا ٿي جنهن ۾ اسان کي ويدن جا اثر ملن ٿا. ويدن ۾ بار بار اهو آيل آهي ته سچائي يا حقيقت هڪ لطيف شيءِ آهي جيڪا عدم وجود يا نيستي (Nothingness) آهي. اها ئي برهما جي اصلي صداقت آهي.

ٻڌ انهيءَ سچائي کي تسليم ڪندي شخصي وجود کي انا سان تشبيهه ڏني. هن جو چوڻ هو ته جيتري قدر ماڻهو انا کي جڳهه ڏيندو اوترو مصيبتن ۾ ڦاسندو، اوترو ئي بيمارين ۾ ڦاسندو، اوترو ئي دنيا جي مسئلن ۾ ڦاسندو ۽ موت کيس ويجهو ايندو ويندو، شخصي وجود جو احساس ماڻهن ۾ موت جو احساس وڌائي ٿو، ڏک ۽ تڪليفن جو ڪارڻ بڻجي ٿو، ڇو ته شخصي وجود محدود آهي ۽ باقي دنيا حريف بنجي سامهون اچي ٿي، ماڻهو ڪل کان ڪٽجي وڃي ٿو. ڪثرت جو هڪ ذرو ٿي پاڻ کي حد ۾ قيد ڪري ٿو، ۽ حد ۾ رهڻ جهالت آهي، جسم هڪ قيد خانو آهي جيڪو محدود دنيا سان لاڳاپا جوڙي رکڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو، ۽ دنيا سان لاڳاپا جوڙڻ سان شخصي وجود ۽ انا برقرار رهي ٿي ڇو ته جسم سان خواهشون آهن، ضرورتون آهن جيڪي ڪڏهن به ختم ٿيڻ جون ناهن.

“The first noble truth is the tyranny of pain, life is suffering, Now this is the noble truth concerning suffering-birth is painful, decay is painful, disease is painful, death is painful, union with unpleasant is painful, painful is the separation from the pleasant, and any craving that is unsatisfied, that too is painful.” (61)

ترجمو: سڀ کان پهرين اعليٰ سچائي درد جو جبر آهي، زندگي مصيبت ئي آهي. ڏک سان وابستگي ئي وڏو سچ آهي. جنم ڏک ڏيندڙ آهي ۽ زوال تڪليف ڏيندڙ آهي، بيماري ۽ موت ڏک سان ڀرپور آهن. اڻوڻندڙ سان ميلاپ ڏکوئي ٿو، دل گهرئي کان جدائي به ڏک ڏئي ٿي ۽ ڪا به دلي خواهش پوري نه ٿيڻ سبب ماڻهو درد ۾ مبتلا ٿئي ٿو.

Buddha concludes, Existence is pain, the struggle to maintain individually is painful and fluctuations of fortune are frightful.” (62)

ترجمو: ٻڌ اهو نتيجو ڪڍيو ته ”وجود خود ڏک آهي، ڪا شخصي انفراديت قائم رکڻ جي جدوجهد به ڏک سان ڀرپور آهي ۽ خود قسمت جا بدلجندڙ لاها چاڙها به دردناڪ آهن.“

ڏک ڇو آهي؟ آخر زندگي ڏک جو سبب ڇو آهي؟ ڇا انهيءَ ڏک کان بچڻ جو ڪو رستو آهي؟ انهيءَ لاءِ ٻڌ چوي ٿو ته ڏک جو سبب تبديلي آهي. هر شيءِ، ننڍپڻ، جواني، پيري- زندگي جو نالو تبديلي جو آهي. مسلسل هڪ وهڪرو آهي. ڪنهن به شيءِ کي بقا ناهي انهيءَ ڪري زندگي ڏک جو سبب آهي، مطلب ته تبديلي هئڻ ڪري بقا ناهي ۽ سک صرف بقا ۾، رڪجي وڃڻ ۾ ٿي سگهي ٿو.

“Life is nothing but a series of manifestation of becoming and extinction. It is a stream of becoming.” (63)

ترجمو: زندگي ڪجهه به ناهي پر هستيءَ ۽ نيستي، ٺهڻ ۽ ڊهڻ جي سلسلي جو هڪ روپ آهي ۽ اهو هستي جو وهڪرو آهي.“

ٻڌ جي فڪر مطابق ته ڪٿي به لذت ناهي، ڪو لمحو جيڪڏهن اسان سک ماڻيون ٿا ته ان جي پٺيان ڏک ۽ ڪرب جو ڀيانڪ تصور موجود آهي. اسان جون خواهشون ڪڏهن به ختم نه ٿيون ٿين، مسلسل وڌنديون رهن ٿيون. دنيا سان لڳ لاڳاپا ۽ دنيا سان دل لڳائڻ ڪري اسان جو واسطو اميد ۽ نا اميديءَ، محرومي ۽ حاصلات سان پوي ٿو. تنهن ڪري اسان جي دل ۾ هوس، ڪروڌ ۽ لالچ پيدا ٿي سگهن ٿا ۽ اسان ڪنهن کي تڪليف پهچائي سگهون ٿا يا خود اسان کي ڪو ئي تڪليف پهچائي سگهي ٿو. زندگي پاڻيءَ جي ڦوٽي وانگر آهي، هر وقت موت جو پاڇو اسان جي مٿان رهي ٿو. موت جي انهيءَ دهشت ۽ خوف کان اسان ڪڏهن به بچي نه ٿا سگهون، اهو خوف ۽ دهشت اڃان به ان وقت وڌي وڃي ٿو جڏهن اسان دل دنيا سان لڳايون ٿا. مال متاع، مادي آسائشون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا. رس ڀري زندگي گذارڻ جي ڪوشش ۾ ويتر اسان پريشاني ۽ نفسا نفسيءَ ۾ ڦاسي وڃون ٿا ۽ موت وڌيڪ ڪربناڪ بنجي وڃي ٿو، جنهن کي دنيا جي ڪا به طاقت روڪي نٿي سگهي.

گوتم ٻڌ جو فڪر هر لمحي جو پنهنجو سچ آهي ڪا به شيءِ حتمي سچ ناهي.

“Reality is not the property of anything on earth.” (64)

ترجمو: حقيقت مطلق هن ڌرتي تي ڪنهن جي به ملڪيت ناهي.

ڪا به شيءِ حتمي ناهي، ڪنهن به شيءِ کي بقا ناهي. بقا صرف آتما (روح) کي آهي. ٻڌ ڌرم ۾ نجات جو رستو صرف ان صورت ۾ آهي ته خواهشن کي ترڪ ڪجي، پنهنجي انا، خودي ۽ شخصي وجود جي سڃاڻپ کي گم ڪجي، هيٺاهين وٺجي، نفس کي ماري ڇڏجي، جسماني لڳ لاڳاپا ختم ڪري ڇڏجن. نفعي ۽ نقصان کان آزاد، دنيا جي هر طمع کان آزاد ٿي جيئڻ شروع ڪجي. انهي ڪري ٻوڌي ڀکشو، تارڪ الدنيا ٿي گيڙو ڪپڙا پائي مٿو ڪوڙائي، جهنگلن ۾ گهمندا وتندا آهن. ڪٿي به ڪو ٺڪاڻو نه ڪندا آهن، ڇو ته هڪ جڳهه تي رهڻ سان ان جڳهه سان دل لڳي ويندي، ۽ روز ڀکشا وٺي کائيندا آهن، پني پيٽ گذر ڪندا آهن. عام طور ٻڌ مت کي مايوس (Pessimistic) دنيا کان فرار وارو فڪر سمجهيو ويندو آهي، پر اسان ٿورو غور ڪنداسين ته مايوسيءَ واري فڪر جو ٻيو پاسو اميد وارو يعني (Optimistic) هوندو آهي، پر ٻڌ جي فلسفي ۾ مايوسي اميد جي ضد جي مقابلي ۾ نه آهي. بلڪ آهي ئي مايوسي! آهي ئي ڏک! (سروم دکم دکم) !! ٻڌ دنيا جي موجوده شڪل کي ڏک قرار ڏيئي ڪنهن ٻي ابدي دنيا جي ڳالهه نٿو ڪري جنهن ۾ سک هجي. پر ٻڌ وٽ ڏک جو سبب تبديلي آهي، بي ثباتي آهي.

ٻڌ دنيا جي هر شيءِ جي بي ثباتي جو عقيدو پيدا ڪري ماڻهن جي زندگيءَ جي هر لمحي کي ڪارائتو بنائڻ جي تعليم ڏني آهي. (65)

ڇو ته هر شيءِ فنا آهي، ڪا به دائميت ناهي، مسلسل وهڪرو آهي. زندگي مختلف لمحن تي مشتمل موت جي عذاب مان گذري ٿي ۽ ڪائنات جي وسعت ۾ هڪ جهلڪ وانگر آهي. تنهن ڪري ڇا جو ڪروڌ، هوس، لالچ، دوکو، طمع ۽ خواهشون-سڀ بيڪار آهن.

سنڌ جي اندر زياده تر ٻڌ مت موريا خاندان جي راجائن ڦهلايو. بندو ساره جو پٽ آسوڪا 237 ق. م. مگڌ جي تخت تي ويٺو ته هن ٻڌ ڌرم کي زور وٺائڻ لاءِ افغانستان، بلوچستان، سوات، ڪشمير، سنڌ ۽ نيپال ۾ ڪتبا ٺهرايا جن مان ڪي اڄ سوڌو موجود آهن.

نتيجو

ٻڌمت زياده تر وجوديت جي منفي پهلوءَ کي پيش ڪري ٿو، ۽ اهو به هڪ نڪته نظر آهي جيڪو وجوديت ۾ موجود آهي. فرق صرف اهو آهي ته سنڌ ۾ وجوديت جو مثبت پاسو رائج هو يعني ڇاڪاڻ ته ڏک گهڻا آهن، هر وقت موت جي دهشت آهي، تنهن ڪري اچو ته زندگيءَ کي لطف جا لمحا عطا ڪريون، جيڪي وقت آهي خوش گذاريون، ڪٿي رس ڪٿي ڪس، پر ويهي حساب ڪتاب ڪبو ته وڌيڪ ڏکي ٿبو. هاڻي اسان ڏسون ٿا ته هت ٻڌمت ڪو ڌاريون يا اوچتو پيدا ٿيندڙ فڪر ناهي پر هن جو ٻيو پهلو اڳ ۾ ئي سنڌ ۾ موجود هو. اهو ئي سبب آهي جو جڏهن سنڌ ۾ ٻڌمت آيو ته اهو جلدي ڦهلجي ويو ۽ تمام گهڻا ماڻهو ٻڌمت جا پيرو ڪار ٿي ويا. پر ٻڌمت جا منفي ۽ مايوسيءَ وارا اثر سنڌ تي پيا يا نه؟ انهيءَ جو جواب آهي ته اثر پيا: سنڌيءَ ماڻهوءَ ۾ فقيراڻي طبيعت، دنيا ترڪ ڪرڻ، پني پيٽ گذر ڪرڻ، فقيراڻي ويس ۾ رهڻ، درگذر ڪرڻ، هيٺانهين وٺڻ، سادو کائڻ ۽ رهڻ، مستقبل لاءِ گهٽ سوچڻ، حال تي راضي رهڻ، وڻ ٽڻ جي باري ۾ روحن کي محسوس ڪرڻ، وغيره جهڙا اوگڻ ٻڌمت جو ئي اثر آهن.

جين مت

جين ڌرم وارن جو خيال آهي ته سندن ڌرم تمام پراڻو آهي. موجوده جين ڌرم جي باني مهاوير کان اڳ ٽيويهه نيتا ٿي گذريا آهن، جن مختلف زمانن ۾ جين ڌرم جو پرچار ڪيو پر موجوده جين ڌرم جي عقيدي موجب سندن ڌرم جو باني مهاوير آهي، جنهن جو اصل نالو ورڌماڻ هو. 527 ق. م. کان 599 ق. م. تائين زنده رهيو. انهيءَ زماني ۾ چين ۾ ڪنفيوشس ۽ لائوزي، ايران ۾ زرتشت، عربستان، فلسطين ۾ حضرت اسماعيل ۽ حضرت اسحاق پنهنجن مذهبن جي تبليغ ۾ مصروف هئا. (66)

جين ڌرم جو مول متو نرواڻ حاصل ڪرڻ آهي جنهن لاءِ مهاوير ٻه طريقا بيان ڪيا. هڪ سلبي ۽ ٻيو ايجابي. سلبي طريقي موجب پنهنجي دل مان هر قسم جون خواهشون ڪڍي ڇڏيو. ڇاڪاڻ ته خواهشون ڏک ۽ غم جو باعث بنجن ٿيون ۽ ايجابي طريقي موجب انسان جا عقيدا، عمل ۽ علم صحيح هجن جيڪي هيٺين بنيادن تي آهن.

1. ڪنهن ساهواري کي نه مارجي ۽ نه تڪليف ڏجي
2. سڌي رستي تي هلجي ڪنهن کي نه ڏکوئجي ۽ هر ڪنهن سان ميٺ محبت سان هلڻ گهرجي.
3. چوري ۽ پرماريت کان پاسو ڪجي، حلال روزي ڪمائجي ۽ ٻين جا حق هضم نه ڪجن.
4. پاڪائي واري زندگي گذارجي.
5. حواسن کي قابو ۾ رکجي ۽ مادي لذتن کان پاسو ڪجي. (67)

جين مت جو سمورو فلسفو خواهشن کي ترڪ ڪرڻ تي مبني آهي، جنهن لاءِ ڪنهن عبادت جي ضرورت ناهي. جين مت ۾ امن پسندي ۽ عدم تشدد جون حدون تمام گهڻيون وسيع آهن. هنن جي عقيدي موجب سڀ کان وڏو گناهه ڪنهن کي ايذاءُ رسائڻ آهي.

“There is no greater sin than that injuring other beings.” (68)

تنهن ڪري  جين ڌرم جا پوڄاري ڪنهن به ساهواري جو گوشت نه کائيندا آهن. وات ۽ نڪ تي سنهڙو ڪپڙو ٻڌندا  آهن ته جيئن ڪو تمام ننڍڙو ساهوارو ساهه کڻندي نڪ ۾ نه هليو وڃي. پيرن ۾ جتي نه پائيندا آهن متان ڪو جيت جڻو جتيءَ جي زور تي مري پوي، رات ٿيندي ئي ڪنهن مٿانهين جڳهه تي سمهي پوندا آهن، بتي نه ٻاريندا آهن ڇو ته بتيءَ تي جيت جڻا اچي گڏ ٿيندا آهن ۽ سڙي مري پوندا آهن.

جين مت وارا ڪنهن مافوق الفطرت، تخليق ڪندڙ قوت جا قائل نه آهن، هنن جي عقيدي موجب خدا انسان جي روح ۾ سمايل لياقتن ۽ صلاحيتن جي ويجهه، تڪميل ۽ اظهار جو ٻيو نالو آهي. (69)

جين مت جي مابعدالطبعيات ۾ روح ۽ جسم جو وجود آزاد ۽ جدا حيثيت رکي ٿو، جيڪي ٻئي هڪ ئي پيداوار جو مواد آهن، اهو مواد مختلف مرحلن مان گذرڻ ڪري مختلف شڪليون وٺي ظاهر ٿيو آهي. اهو مواد ننڍڙن ننڍڙن ذرن تي مشتمل آهي، جن کي جيوا (jevas) سڏيو ويو آهي. هر هڪ جيوا اندر اهو سڀ ڪجهه موجود آهي جيڪو ٻاهر آهي مطلب ته ڪائنات ننڍڙن ننڍڙن ذرن تي مشتمل آهي، جيڪي روح به آهن ته مادا به آهن، جن جو بنياد ساڳيو آهي، جيڪو نه بدلبو آهي. وجود شڪليون بدلائي رنگ روپ ڌاري مختلف مرحلن مان گذري پيدا ۽  فنا ٿيندو رهندو آهي.

“The clay as substance may be regarded as permanent but form of a toy of clay or its colour may come into existence and perish.”(70)

ترجمو: مٽي هڪ مادي طور دائمي آهي پر مٽيءَ مان ٺاهيل رانديڪو يا ان جو رنگ وجود وٺي وري ڊهي سگهي ٿو.“

جين ڌرم جو اثر سنڌ ۾ ٿرپارڪر ۾ وڏو رهيو، ان اثر سبب هتي جين مت وارن جا شهر ۽ مندر قائم ٿيا. گجرات جينين جو مرڪز آهي، ننڍي کنڊ جي ورهاڱي تائين ٿرپارڪر ۽ گجرات جو پاڻ ۾ ثقافتي لاڳاپو بلڪل سڌو رهيو آهي.

اهڙي طرح سنڌ ۾ جيني آبادين جا اثر پهرين صدي قبل مسيح کان شروع ٿيا. ٺٽي جي ڀرسان مڪليءَ جو نالو به جين مت جي فرقي ڊيگا مبراس جي نالي کان پيو جنهن جو ٻيو نالو (مئڪلا) به هو. انهن مرڪزن تي تارڪ الدنيا فقير گوشه نشينيءَ جي زندگي پيا گذاريندا هئا. سنڌ ۾ جوڳي هن ڌرم جي مختلف سلسلن ۽ طريقن وارن جا پوئلڳ آهن. (71)

ٿورو غور ڪنداسين ته جين مت جي مابعدالطبعيات مغربي فلسفي لائيبنز ((Leibniz) جي نظرئي موناد (Theory of Monads) سان ملندڙ جلندڙ آهي.

لائيبنز جو چوڻ هو ته جوهر خودمختيار ۽ آزاد آهي، ساڳئي وقت جوهرن جو تعداد اڻ کٽ آهي، جن کي هو موناد چوي ٿو. اهي روحن جون اڪايون آهن، هر موناد ٻئي کان عليحده آهي ۽ هر موناد هڪ ننڍڙي ڪائنات آهي. (72)