سنڌي ورچوئل لائبرري

چارواڪ ڪهڙي دؤر جو فلسفو هو حتمي طور سان ڪجهه به نٿو چئي سگهجي، وي بروديو پنهنجي ڪتاب (انڊين فلاسفي ان ماڊرن ٽائيم) ۾ ڇهين کان ستين صدي ق. م. وارو دور ڄاڻايو آهي. سندس چوڻ آهي ته برهاسپتي چارواڪ فلسفي جو بنياد رکندڙ هو. جنهن کي لوڪ يات (Lokayatika) فلسفو به چئجي ٿو.

ڊاڪٽر راڌا ڪرشن جو چوڻ آهي ته ويدن، گوتم ٻڌ جي مڪالمن ۽ ڀڳوت گيتا ۾ به چارواڪ جا اشارا ملن ٿا.

چارواڪ ۾ هڪ نيم ديومالائي ڪردار برهاسپتي جي نالي جي چڱي اهميت آهي. جنهن جي سوترن (sutras) مان انهي فلسفي تي روشني پوي ٿي.

“Lokayata directed to the world of sense, is the Sanskrit word for materialism.”(73)

شعور جي دنيا ڏانهن رجوع ڪرڻ جي حوالي سان لوڪ يات سنسڪرت ۾ ماديت کي چيو ويندو آهي.

پروفيسر فريد الدين لوڪ يات جي معنيٰ هن دنيا جو فلسفو ٻڌائي آهي. معنيٰ اهو فلسفو جنهن جون پاڙون هن ڌرتيءَ ۾ قائم هجن ۽ جنهن ۾ خدا، آخرت ۽ روح جو ڪو تصور نه هجي. (74)

چارواڪ هندستان جو اهو پهريون فلسفو هو جنهن سمورن روايتي تصورن کي رد ڪري، روح، خوف، مذهب، آخرت، اخلاقيات، آفاقي طاقتن کان آجو ٿي زندگيءَ جو فلسفو ڏنو. سندن چوڻ هو ته:

“Health and enjoyment are the objects of human existence.”(75)

ترجمو: صحت ۽ لطف انساني وجود جو مقصد آهي. هن فلسفي موجب اخلاقيات هڪ دوکو آهي، صرف لذت واحد سچائي آهي، زندگيءَ جي آخرت زندگي آهي.

“There is no need to control passion and instinct, since they are nature’s legacy to men.”(76)

ترجمو: پنهنجي فطري جذبن ۽ جبلت کي روڪڻ جي ڪابه ضرورت ڪانهي ڇو ته اهي ماڻهو جو فطري ورثو آ هن.“

هنن جو چوڻ هو ته زندگي هڪ دفعو ملي ٿي جيڪا وري ٻيهر نه ملندي انهيءَ ڪري انهيءَ کي نفس ڪشي، آخرت جي خوف ۽ اخلاقي پابندين کان آجو هئڻ کپي ۽ دل کولي هن دنيا مان لطف اندوز ٿيڻ گهرجي. دنياوي ۽ جسماني لذتون ئي زندگيءَ جو ثمرآهن، باقي موت ته اچڻو آهي ۽ سڀ ڪجهه فنا ٿي وڃڻو آهي.

“Pleasant and pain are the central facts of life, unqualified hedonism is the ethical ideal of materialist school. Eat, drink and merry, for death comes to all, closing our life.”

“While life is yours live joyously:

None can escape death’s searching eyes,

When once this frame of ours they burn,

How shall it ever again return?” (77)

چارواڪ جي اخلاقيات مڪمل طور لذت (Hedonism) جي تصور تي بيٺل هئي، جنهن ۾ زندگيءَ متعلق هڪ مثبت ۽ ڀرپور رويو هو. چارواڪ فلسفي انهن سڀني ڌرمي تصورن کي رد ڪيو جن ۾ ترڪ دنيا، نفس ڪشي، روحانيت، ٻيو جنم، آخرت، خوف ۽ زندگي کي عذاب ۽ ڏک قرار ڏيڻ شامل هئا. هنن جو چوڻ هو ته ڏک برابر آهن پر سک انهيءَ کان وڌيڪ آهي بلڪ ائين جيئن هڪ چانور جو داڻو کل ۾ ڍڪيل هوندو آهي پر انهيءَ کي اڇلائبو ناهي صاف ڪري کائبو آهي.

چارواڪ جي فلسفي ۾ مذهب جي ڪا به گنجائش موجود ناهي. هنن جو چوڻ هو ته هنن ڪائنات پٺيان ڪا به مافوق الفطرت طاقت ناهي، بلڪ ڀڳوان جو تصور غريبن کي بيوقوف بنائڻ لاءِ اميرن جي ايجاد آهي.

“There is no supernatural (divine) forces, god is an invention of the rich to dupe the poor.” (78)

چارواڪ فلسفي ۾ دنيا الڳ خودمختيار حيثيت رکي ٿي. ماڻهو ان دنيا جو هڪ حصو آهي جنهن ۾ نه عبادت جو، نه جادوءَ جو ۽ نه وري شعور جو عمل دخل آهي. ڄاڻ دنيا جي معروضي تجربي ۽ حواسن مطابق حاصل ٿئي ٿي. سندس هر عمل زندگيءَ جي فطرت مطابق طئي ٿيل آهي. منجهس ڪو به خدائي عمل دخل ناهي. دنيا چئن عنصرن جي ٺهيل آهي: مٽي، پاڻي، باهه ۽ هوا. انهن چئن عنصرن جو ميلاپ هر شيءِ جو وجود آهي- چاهي اهو روح هجي يا جسم، روح جسم جو ئي حصو آهي. جسم کان ٻاهر آزاد حيثيت نٿو  رکي.

ڏٺو وڃي ته چارواڪ هندستان جو اهو قديم مادي فلسفو آهي جنهن ۾ پهريون ڀيرو اڳئين جنم جي ڳالهه رد ڪيل آهي.

“Indian philosophy in general except the materialistic Carvak, does not believe in the first birth.” (79)

نتيجو

ڏٺو وڃي ته چارواڪ فلسفي ۾ زندگي جنم جنم جي چڪرن کان آزاد ۽ حقيقت پسنديءَ ڏانهن وڌيڪ مائل آهي. هن فڪر جي تت ۾ غور سان ڏٺو وڃي ته موت جي تصور جي وڏي اهميت آهي. دراصل موت ۽ فنا جي حيثيت کي سمجهڻ کان پوءِ ئي زندگي جي اهميت کي مثبت نموني سمجهي سگهجي ٿو.

سنڌ جي صوفي مت ۾ موت، فنا، پاڻ سڃاڻڻ جي وڏي اهميت آهي. انهيءَ حقيقت کي سمجهڻ کان پوءِ سنڌ جي صوفي فڪر ۾ زندگيءَ بابت مثبت رويو پيدا ٿيو آهي. اسان جي اساسي شاعريءَ ۾ تصوف جا مثبت لاڙا موجود آهن. اساسي شاعريءَ ۾ انساني زنگي مقصديت، پيار، محبت جهڙن جذبن سان پر آهي. سنڌي ماڻهوءَ جي نفسيات کي غور سان ڏٺو وڃي ته منجهس وجودي فڪر، عدم تشدد، امن پرستي، پيار ۽ سڪيولر جذبا موجود آهن.

اسان ڏسنداسين ته چارواڪ فڪر جي جيڪا تشريح ٿيل آهي تنهن جا گهڻا پهلو موهن جي دڙي جي ماڻهن جي نفسيات ۽ سماج سان مشابهت رکن ٿا. موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ مان ڪو به مندر يا اهڙي ڪا شيءِ هٿ نه آئي آهي جنهن مان خبر پوي ته اتي ڪا موجوده مذهب جهڙي شڪل موجود هئي، البته اتي ديوي ماتا جو مجسمو، ٺڪر مان ٺهيل اگهاڙي عورت جا ننڍا مجسما، ناچڻي جو مجسمو وغيره مليا آهن. انهن جي تناسلي عضون جي پوڄا جا اهڃاڻ به مليا آهن. (80)

موهن جي دڙي جو سماج سکيو ستابو، امن پيار ۽ شانتيءَ وارو سماج هو، زندگيءَ ڏانهن ايترو ڀرپور ۽ عملي، تخليقي ۽ پيدا واري رويو جو چارواڪ فلسفو انهيءَ سماج جو پڙاڏو لڳي ٿو، يا گهٽ ۾ گهٽ ايترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته هندستان جي مادي فلسفي جو بنياد موهن جي دڙي واري سماج ۾ پيو هو. يا ائين به چئي سگهجي ٿو ته چارواڪ قديم سنڌ جي فڪر جو مادي پهلو آهي، اڳتي هلي جڏهن ڌارين جون ڪاهون شروع ٿيون سماج طبقن ۾ ورهائجي ويو. تڏهن رجعتي فڪر ذات پات، ڇوت ڇات، ڌرم ڪرم، برهمڻ ازم جي صورت ۾ ظاهر ٿين ٿا. چارواڪ انهيءَ رجعتي فڪر جي رد عمل طور وري انتها پرستي (مادي) جي شڪل وٺي پيدا ٿيو. پر انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته چارواڪ فڪر ترقي پسند ۽ مثبت سوچ جو آئينو هو ۽ اڳتي هلي اسان کي يونان جي فلسفي ايپي ڪيورس (Epicurus) جي فلسفه لذتيت ۽ جرمنيءَ جي فلسفي نيٽشي، فائرباخ ۾ انهي ئي فلسفي جو پڙاڏو ملي ٿو.

حوالا

1. مولائي شيدائي، رحيم داد، تاريخ تمدن سنڌ، سنڌ يونيورسٽي، ڇاپو پهريون، سال 1959، ص 31.
2. ايضاً، ص 606
3. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون، سورٺ پبليڪيشن، آدرش نگر، 1982، ص 192
4. آڏواڻي مهرچند ڀيرومل، قديم سنڌ، سنڌي ادبي بورڊ ڇاپو ٽيون سال 1992ع، ص 43
5. ايضاً، ص 44
6. سرڪي شمس، محمد ادريس، سنڌو ماٿر جي سڀيتا، سنڌي ادبي بورڊ سال 1979ع ڇاپو ٽيون، ص 16
7. فهميده حسين، ڊاڪٽر، شاهه لطيف جي شاعري ۾ عورت جو روپ، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڇاپو پهريون 1993، ص 67
8. مولائي شيدائي، تاريخ تمدن سنڌ، ص 36
9. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون سورٺ پبليڪيشن آدرش نگر بمبئي 1982، ص 23
10. حوالو در حوالو، فهميده حسين ڊاڪٽر، شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ، ص 23
11. مغل سڪندر، ارتقا جي ڪهاڻي، سنڌي ادبي پبليڪيشن، ڪراچي 1991ع، ص 263
12. لئمبرڪ ايڇ. ٽي، سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ، سنڌي ادبي بورڊ جلد ٻيو سال 1984، ص 16
13. مولائي شيدائي، رحيم داد، تاريخ تمدن سنڌ، ص 32
14. فهميده حسين ڊاڪٽر، شاهه لطيف جي شاعري ۾ عورت جو روپ، ص 70
15. Afanasaf, Marxist Philosophy, Progressive Moscow Publishers Third Edition 1968, p-93, 107, 119
16. ترجمو، جويو ابراهيم، وحشي جيوت جا نشان، سنڌي ادبي بورڊ ڇاپو پهريون 1979ع، ص 123
17. Chatto Padhaya, Debipasad, Lokayata, Peoples Publishing House N. Delhi July 1959, P-232
18. Sigmond Frued, Collected Paper vol: Iv-18 London 1956 p-348
19. New World Dictionary of America, Websters English third college edition
20. قاضي قيصر السلام، فلسفي ڪي بنيادي مسائل، نيشنل بڪ فائونڊيشن، ڪراچي پهريون ڇاپو 1976، ص122
21. Watts & Brown J. A. C, The Distressed Mind, London Co. second edition, p-41
22. لئمبرڪ ايڇ. ٽي، سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ، جلد ٻيو، ص 203
23. ڊي. ڊي کوسمبي، قديم هندستان ڪي ثقافت تاريخي پسمنظر مين، ترقي اردو بورڊ نئي دهلي، ص 97
24. سبط حسن، پاڪستان ۾ تهذيب کا ارتقا، مکتبه دانيال ساتوان ايڊيشن، 1987، ص 73
25. مولائي شيدائي رحيم داد، جنت السنڌ، ص 5
26. ايضاً، ص 32
27. آڏواڻي مهرچند ڀيرومل، قديم سنڌ، ص 188
28. ايضاً، ص 79
29. ايضاً ص 92
30. Peter F. E Ancient Indian Historical Tradition, London 1972, p-72
31. مولائي شيدائي رحيم داد، جنت السنڌ، ص 76
32. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون ص 19
33. سبط حسن، پاڪستان مين تهذيب کا ارتقا،  مکتبه دانيال، ساتوان ايڊيشن 1987، ص 91
34. سراج، سنڌي ٻولي، عظيم پبليڪيشن حيدرآباد اپريل 1964، ص 16 ۽ 30
35. ايضاً، ص 22
36. ايضاً، ص 30
37. آڏواڻي مهر چند ڀيرومل، قديم سنڌ، ص 105-106
38. قاضي قيصر السلام، فلسفي ڪي بنيادي مسائل، ص 104
39. ايضاً، ص 108
40. لئبمرڪ ايڇ ٽي، سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ، جلد ٻيون، ص 19
41. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون، ص 46
42. مولانا شيدائي رحيم داد، تاريخ تمدن سنڌ، ص 105
43. ايضاً، ص 149
44. امير احمد مخدوم، چچ نامو، سنڌي ادبي بورڊ 1976ع ٽيون، ص 302
45. مترجم حافظ خير محمد اوحدي، لب تاريخ سنڌ، سنڌي ادبي بورڊ 1989ع، ص 29
46. ايضاً، ص 28
47. امير احمد مخدوم، چچ نامو، ص 303
48. جي ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون، ص 72
49. ايضاً، ص 75
50. ايضاً، ص 83
51. مولائي شيدائي رحيم داد، جنت السنڌ، ص 406
52. سيد طاهر محمد نسياني ٺٽوي، مترجم نياز همايوني، تاريخ طاهري، سنڌي ادبي بورڊ، ص 154
53. مترجم حافظ خير محمد اوحدي، لب تاريخ سنڌ، ص 143
54. ايضاً، ص 162
55. جيمس برنس، مترجم محمد حنيف صديقي، سنڌ جي درٻار، چوٿون ايڊيشن سال 1989ع، ص 85
56. بلوچ نبي بخش ڊاڪٽر، رسمون رواج ۽ سوڻ ساٺ، سنڌي ادبي بورڊ 1948، ص 317 کان 393
57. V. Brodov, Indian Philosophy in Modern Time, Progressive publishers Moscow, 1984, p-41
58. Ibid, p-47
59. Heinrich Zimmer, Philosophy of India, London III, 1976, p-336
60. شرما رام شرن ڊاڪٽر، قديم هندستان ۾ شودر، ترقي اردو بورڊ، نئين دهلي پهريون 1979، ص 172
61. Radha Krishna, Indian Philosophy Vol. London VIIIth Edition p-362
62. Ibid p-363
63. Ibid P-367
64. Ibid P-368
65. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد پهريون، ص 232
66. منگي عبدالقادر، ”ٿر“ ٿر پبليڪيشن، مٺي 1993، ص 153
67. ايضاً ص 154
68. Heinrich Zimmer, Philosophy of India, P-189
69. چوڌري غلام رسول، مذاهب عالم کا تقابلي مطالعه، عمل کتاب خانه لاهور، 1988، ص 224
70. Encyclopaedea of Religion And Ethics, Vol. VII James Hastings P-464
71. جي. ايم. سيد، سنڌوءَ جي ساڃاهه، جلد 1، ص 244
72. نعيم احمد، تاريخ فلسفه جديد، عملي کتاب خانه لاهور اشاعت اول 1983، ص 76
73. Radha Krishna, Indian Philosophy Vol. I, P-279
74. فريد الدين پروفيسر، قديم هندستاني فلسفه، ص 278
75. Dr. Radha Krishnan, Indian Philosophy, Vol. P-278.
76. Ibid, p-282
77. Ibid P-281
78. V. Brodov, Indian Philosophy in Modern Times, P-92
79. Chatto Padhyaya, Phenomenology and Indian Philosophy, Indian Council of Phil: Research New Delhi, P-63, 1992
80. لئمبرڪ ايڇ ٽي، سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ، جلد ٻيو، ص 18