سنڌي ورچوئل لائبرري

پهريون دؤر

بيدل فقير (1814- 1882ع)

سچل سرمست کان پوءِ بيدل جي شاعريءَ ۾ وجودي فڪر جو تسلسل ملي ٿو. بيدل پنهنجي دور جو وڏو شاعر هو، عاشقاڻي ۽ صوفياڻي مضمونن جو اثر سندس شاعريءَ ۾ نمايان آهي.

بيدل بار بار پاڻ سڃاڻڻ جي ڳالهه ڪري ٿو، چوي ٿو، جيڪو پاڻ نه سڃاڻندو سو رب کي ڪيئن سڃاڻي سگهندو؟ تنهن ڪري انسان سڀ کان پهريان پنهنجو پاڻ سڃاڻي، فرمائي ٿو:

ظاهر ۾ بندو باطن ۾ موليٰ، برهه جي بازي پرجهي ڪير،

من عرف جي مام موچاري، فرمودي ۾ ناهي ڦير،

تان تون پنهنجو پاڻ سڃاڻين، وحدت وارو ڀيرج ڀير،

پنهنجو سِر سهي ڪج بيدل، سوجهي سمجهي سِرئي جو سير.

بيدل چوي ٿو جيڪو پاڻ نه سڃاڻندو سو خراب ڪم ڪندو رهندو، ڇوته جڏهن پنهنجو شان سڃاڻندو تڏهن ئي هو پنهنجي شان وٽان ڪم ڪندو، بيدل وٽ بندي ۽ مولا جو فرق صرف ظاهر ۽ باطن جو آهي، انهيءَ رمز کي پروڙڻ جي ضرورت تي زور ڏئي ٿو. هڪ ٻئي بيت ۾ چوي ٿو.

ڪعبو قدسي توهي ساڻ، ڪوه ڪڍين ڪعبي جي ڪاڻ،

الانسان سري وانا سره، رمز پروڙ اها منجهه پاڻ،

ملڪ فلڪ سڀ تنهنجا ساجد، سالڪ پنهنجو سر سڃاڻ،

ڪرسي عرش امر تنهنجي ۾، وحدت جو تو منجهه وٿاڻ.

بيدل فڪري طرح وحدت الوجود جي ئي تند تنواري، پر زندگيءَ ۽ انهيءَ جي مقصد سڃاڻڻ ۽ منزل ماڻڻ ۽ حياتيءَ جي هڪ هڪ گهڙيءَ جو قدر ڪرڻ جي تلقين ڪئي آهي.

اها حياتي اٿئي خزانو، دم دم تنهنجو يگانو،

باور ڪر تون ٿي مردانو، وحدت جو ڪر يار واپار.

زندگيءَ جي هڪ هڪ پل جي اهميت جتائڻ، ڪنهن مقصد ڏانهن نشاندهي ٿي ڪري ۽ بيدل وٽ مقصد سڃاڻڻ آهي، پر ان لاءِ عشق جي رهنمائي ضروري آهي، جنهن لاءِ سچل سرمست فرمايو هو.

عشق لڳئي ته ڪر آمين، نا منجهه ڪفر نا منجهه دين.

۽ بيدل چوي ٿو:

عشق امام محمد مهدي، دوئي اٿئي دجال.

بيدل عشق کي امام مهديءَ سان مشاهبت ڏئي ٿو ۽ کيس وحدت جي علامت قرار ڏئي دجال جي ڪردار کي ٻيائيءَ جي غلامت قرار ڏئي ٿو. وٽس صوفي ٿيڻ هڪ اعليٰ درجي جي منزل آهي، جنهن ۾ مذهب فرقا، عام فقهن جي جهڳڙن جي جاءِ ناهي، هو چوي ٿو:

شيعا سني ٿيوڻ سوکا، صوفي ڪونه سڏاويگا.

ڇو ته صوفي مت هڪ اعليٰ منزل آهي جتي مڙئي محبوب نظر اچي ٿو ۽ انهيءَ نقطي تي دنيا جا ڪثرتي ڏک ڪا به اهميت نٿا رکن.

مڙوئي محبوب آ، مشتاقن مقصود،

سدا حق موجود، همه کي هڪ ڄاڻ تون.

هڪ ٻيو بيت ڏسو:

همه کي هڪ ڄاڻ تون، همه هڪ آهي.

لاسين ڇڏ لاهي، خام خوديءَ جا خطرا.

وحدت الوجود جي فڪر جو هڪ ٻيو نقطو آهي ”ارادي جي آزادي“ اسپينوزا (1632- 1677) چيو هو ته انسان پاڻ کي آزاد تصور ڪرڻ ۾ غلطيءَ تي آهي. (13)

ڇوته وحدت الوجود ۾ هر چيز خدا آهي ته پوءِ نيڪي ۽ بديءَ جي باري ۾ ڪئين سوال اٿي سگهن ٿا. ۽ نيڪي بديءَ جي لاءِ بنيادي شيءِ ارادي جي آزادي آهي. جيڪا هن فڪر ۾ ناهي، انهيءَ فڪري طور جبريت ڏانهن بيدل اشارو ڪندي چوي ٿو:

پاڻ تو پيدا ڪيو، ڪين مان چيئي احسان ڪر،

گهرج هئي توکي گهڻي، ڪين مان چيئي انسان ڪر،

شڪم مادر ۾ رهيس، ٿي ڏهه مهينا قيد ۾،

تو اتي پاليو مون کي، ڪين مان چيئي مهمان ڪر،

خوش خوراڪون ڏيئي مون کي، جلدي تو اچي جوان ڪيو،

موجود موجان تو ڏنيون، ڪين مان چيئي گهمسان ڪر،

جان ۽ جامو ڏئي، موجود موجان تو ڪيو،

راند رس ۾ تو ڇڏي، ڪين مان چيئي نقصان ڪر،

بيدل برهه بي انت آءِ، عام ٿا ائين چون،

هر جا رمز تنهنجي آهي، ڪين مان چيئيءَ اعلان ڪر.

وحدت الوجود جو نظريو مذهب ۽ اخلاقيات جي لاءِ انهيءَ وقت بي اثر ثابت ٿئي ٿو، جڏهن اهو انسان روح کي، انساني ذات کي خدا جو ئي هڪ جزو قرار ڏئي ٿو، پر پوءِ به جتي به شين جي شروعات بابت فڪر ملن ٿا، اتي اسان کي وحدت الوجود جو به ڏس ملي ٿو. اها ڪشمڪش ڪٿي ذهن ۽ جسم جي بنجي وڃي ٿي، ڪڏهن عقل ۽ عشق جي، ڪڏهن ماديت ۽ روحانيت جي، انهيءَ اسرار کي ڪير ڄاڻي ته اصل ۾ ڇا آهي؟ بيدل چوي ٿو:

آءُ آهيان اسرار، عالم ليکي آدم!

عرشُون اچي اتهين، عشق ڪيس اظهار،

ڪين هلي ٿي قرب ۾، دين ڪفر جي ڪار،

ٻانهپ ٻولي ناهه ڪا، نور آهيان نروار،

بيدل بندو ناهه تون، آڻ اهو اعتبار.

نتيجو

مجموعي طور بيدل جي شاعريءَ ۾ فڪري طور صوفي مت جا نڪتا نمايان آهن، اهو صوفي مت جنهن ۾ سنڌ جي سر زمين جو فڪر نمايان آهي، بيدل به شاهه ڪريم، شاهه لطيف، سچل سرمست جي فڪري پوئيواري ڪندي پاڻ سڃاڻڻ جي ڳالهه ڪئي آهي، عشق جي ڳالهه ڪئي آهي، روحاني رمزن جي اپٽار ڪئي آهي، سندس شاعريءَ ۾ ڪٿي به دنيا کان بيزاري، دنيا تياڳڻ يا رنج و غم جي ڳالهه ناهي، پر بيدل زنده دل آهي، هو حياتيءَ جي اهميت کي محسوس ڪري ٿو ۽ مقصديت جي ڳالهه ڪري ٿو.

مصري شاهه (1906- 1828ع)

مصري شاهه پنهنجي زندگيءَ جا 15- 16 سال سفر ۾ جهر جنگ جهاڳي ٿو، ٿر، اجمير، جهونا ڳڙهه، جوڌپور، جئپور، ڪڇ، هنگلاج، گرنار جا پٽ، سنياسين، سامين، آديسين ۽ جوڳين سان گڏ جهاڳي ٿو، چاليهن سالن جي عمر ۾ موٽي اچي ٿو، دنيا کي چڱيءَ طرح ڏسڻ ۽ پرکڻ کان پوءِ چوي ٿو:

عيش دنيا جا مڙئي مان وارا ملوڪ،

سک هڪئي ساعت جو ۽ ساريءَ عمر جو سور ٿيو!

مصري شاهه هيءَ ڳالهه ڪرڻ ٿو چاهي ته حصول ۾ ايتري لذت ناهي، جيترو محروميءَ ۾ ڏک آهي، ڇوته محرومي زندگيءَ ۾ آهي، تڏهن ئي ضرورت پيدا ٿيندي آهي، تڏهن ئي خواهش پيدا ٿيندي آهي. پر هڪ خواهش پوري ٿيڻ کان پوءِ وري ٻي خواهش ڪر موڙي اٿندي آهي، ڇوته حصول دائمي ناهي، جيون جي وهڪري ۾ سڀ ڪجهه گذري وڃڻو آهي. ڪٿي به روڪ ناهي، هر شيءِ اچڻي وڃڻي آهي. جنهن ڪري ماڻهو مسلسل ضرورتن پٺيان، خواهشن پٺيان ڀڄندو ٿو رهي، ڏک سندس پيڇو نٿو ڇڏي، انهيءَ ڪري گوتم ٻڌ چيو هو: ”سروم دکم دکم“

مصري شاهه چوي ٿو:

نڪا مند مرڻ جي، نڪو جيئڻ جال،

هئڻ حياتي هن جي، موتيءَ ماڪ مثال،

ره گذر رنج راحتون، منصب توڙي مال،

فنا سڀ في الحال، رهندو نالو رب جو.

يا هي شعر ڏسو:

نڪا مند مرڻ جي، نڪو جيئڻ جام،

ويندو مثل واءُ جي، هيءَ طلسم ترت تمام،

آهي حياتي حرام، ري يادگيريءَ يار جي.

مصريءَ جي فڪر ۾ هيءَ دنيا هڪ طلسم وانگر آهي، جنهن کي بقا ناهي سڀ ڪجهه فنا ٿي ويندو، بقا صرف خدا آهي ۽ خدا تائين پهچڻ جو رستو عشق آهي، انهيءَ لاءِ پاڻ سڃاڻڻ جي ضرورت آهي، خودي ڇڏي هيٺائين جو رستو وٺجي، مصري شاهه وٽ عشق جو روايتي تصور ناهي، هو ازلي حقيقت ۽ دنيا جي جوهر کي عشق قرار ڏئي ٿو.

دين ۽ ايمان تقويٰ، زلف جي پيا پيچ ۾،

دام ۾ داڻي مثل تڪرار، ڪارو تر ڏٺم،

عمر ساريءَ جي عبادت، تر هڪڙي تاراج ڪئي،

ويو کڻي هندو هڻي، ڪعبي اندر ڪافر ڏٺم.

مصري شاهه حسن، سچ ۽ عشق جي صداقت کي تسليم ڪندي، مذهب جي درجي بندي رد ڪري ٿو، هو نه لا دين آهي نه جنوني مذهب، پرست، بلڪ چوي ٿو:

ڪفر ۽ اسلام کي هٿ هٿ ٻڌي تسليم ڪر،

تڪيو تڪبر ترڪ ڪر تسبيح استغفار جو.

نتيجو

مصري شاهه جي فڪر ۾ هندستان جي فڪري تحريڪن جو پڙاڏو موجود آهي، جنهن ۾ دنيا کي تڪليفن ڏکن ۽ فريب سان تشبيهه ڏيڻ سان گڏوگڏ هر شيءِ جي فنا ٿيڻ جو زبردست تصور موجود آهي. مصري شاهه کي دنيا هڪ چِٽيل ڏکيل ڪنوار وانگر لڳي ٿي، جنهن لاءِ چوي ٿو:

ان مڪار رن ملعي ۽ مڪر سان منهن چٽيو،

آهي، جنهن کان بچڻ لاءِ واحد واٽ اها آهي،

ته خودي ختم ڪجي، لاطمع ٿجي.(14)

ساڳئي وقت مصري شاهه جي شاعريءَ ۾ سنڌ جي تصوف جو تسلسل به ملي ٿو، جنهن ۾ وحدت الوجود جا نڪتا، پاڻ سڃاڻڻ، عشق جو لازوال تصور ۽ سڪيولر خيال موجود آهن.

ٻيو دؤر

خليفو گل محمد هالائي (1857- 1811ع)

سنڌ جو پهريون صاحب ديوان شاعر جنهن ايراني غزلن جي روايت ۽ قديم سنڌي شاعريءَ جي روايتن جو حسين امتزاج قائم رکيو، خليفو گل محمد هالائي آهي.

هن پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌ جي رهڻي ڪهڻي، معاشي، سماجي حالتن، سنڌ جي نظارن ۽ سنڌ جي اخلاقي قدرن کي نمايان طور ظاهر ڪيو. خاص طور سان سنڌ ۾ پيدا ٿيندڙ شين پوک، ڌنڌن ۽ وهنوار جو ذڪر چڱيءَ طرح ڪيو اٿس.

جيتوڻيڪ غزل جو خاص مضمون حسن عشق آهي، پر خليفي گل فڪري نڪتن کي پنهنجي غزل ۾ جڳهه ڏني، عام طور سان ٻين شاعرن وانگر خليفي گل محمد به علامتي طور فڪري پرچار ڪئي.(15)

جهڙوڪ سنڌ ۾ پوکن جي اصطلاحن ”کرڙا“ ۽ ”روت“ کي آڻي فنا ۽ بقا جو فلسفو هن طرح سمجهايو اٿس.

مئا جي محبت ۾ ماريا نه موت،

وتن جال جيئرا فنا ڪيا نه فوت،

لڏئو جاءِ مان وهن جاءِ ٻيءَ

هڻن جيئن ٿا هاري کرڙا ۽ روت.

خليفو گل هن دنيا کي فنا قرار ڏئي ٿو ۽ چوي ٿو ته اصل بقا صرف ذات مطلق کي آهي. موت بابت خيال اٿس ته خدا تعاليٰ جا سچا طالب موت هٿان مرڻا نه آهن هو فقط هڪ جاءِ تان لڏي ٻي جاءِ تي وڃن ٿا، جيئن هاري کرڙا ۽ روت هڪ هنڌان ڪڍي ٻئي هنڌ هڻندا آهن ته وڌيڪ ڀلا ۽ سٺا ٿي پوندا آهن. تيئن سچا طالب به هن فاني دنيا مان لڏي بقا جي جهان ڏي وڃن ٿا ته وڌيڪ سرسبز ۽ شاداب رهن ٿا.(16)

اهڙيءَ طرح سندس عشق بابت خيال آهي.

نير رنگ واڌو ڪري منجهه جڳهه جهٻ،

عشق وارو وڌ وڌي منجهس لوس لٻ.

خليفي صاحب عشق کي خوبصورت علامتي انداز سان پيش ڪيو آهي.

هونئن به سنڌي شاعري خاص طور سان ڪلاسيڪي شاعري اڻ سڌي اظهار سان ڀري پئي آهي.(17)

خليفي گل سنڌي سماج جي ڌنڌن وهنوار مان علامتون ڪڍي پنهنجي فڪر کي سمجهايو آهي، اهڙيءَ طرح جيئن نيروٽي نير جي ڪن ۾ روڙهو هڻي پوءِ ان کي لٺ سان جهڳندا آهن ته نير جو رنگ تيز ٿيندو آهي. ان مان خليفو صاحب سبق ٿو سيکاري ته سچي محبت وارن تي جيئن جيئن تڪليفون ڏک، مصيبتون اينديون آهن، تيئن تيئن سندن دلي محبت تيز ٿيندي آهي.

خليفي صاحب جي شاعريءَ ۾ فطرت جو اڀياس چڱيءَ طرح ٿيل آهي ۽ فطرت مان علامتون ڪڍي پنهنجي شعر ۾ فڪر اڀاريو اٿس، قدرت جي ڪاروبار ۽ سماجي وهنوار کي غور سان جاچڻ کان پوءِ ان مان روحاني سبق حاصل ڪيا اٿس. جهڙوڪ:

درد منجهه دِل دوست تيئن درست ٿئي،

جيئن ڦڙو موتي ٿئي منجهه پيٽ سپ.

بهاري بوند جهٽڻ ڪري سپ ۾ موتي پيدا ٿئي ٿو، اهو هڪڙو فطري ڪاروبار آهي، انهيءَ ڪاروبار جي جاچ مان خليفي صاحب ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته سچو عشق به جيئن دِل ۾ سانڍبو ته نهايت قيمتي صورت اختيار ڪندو.(18)

خليفي صاحب جي شاعريءَ ۾ سماجي عام وهنوار بابت جهڙوڪ مٽي مائٽيءَ بابت هڪ نئون فڪر جڙيل آهي، هو مٽن مائٽن کي ڀٽونءَ سان تشبيهه ڏئي ٿو ۽ انهيءَ جڳهه تي محبوب کي دائمي، لطف، سرور ۽ خوشيءَ جو رشتو قرار ڏئي ٿو. هي شعر ڏسو.

پيالو مئي سندو ڏي پر ڪري محبوب متوالا،

ته مستيءَ ۾ محبت جي ڪڍون هن هوش کي هالا،

ڀٽون آهن ايذائڻ ۾ دنيا جا مڙئي مائٽ،

توڻي سڳا ڀائر چاچا توڻي ڪي سوٽ، سالا،

اٿئي اي دل ڌڻيءَ جي دوستي ۽ شوق جي محبت،

دنيا جي عيش عشرت کي ڀيري هڻون کڻي ڀالا،

اندر ۾ عشق جنهن جي جاءِ پنهنجي وهي جوڙي.

خليفو صاحب دنيا داريءَ کان بهتر عشق کي ٿو سمجهي ۽ سندس عشق ۾ دنيا جي طلب ناهي، بلڪ خدا جي طلب آهي، ان جي ذات سان لنئون لڳائڻ ۾ ئي مردانگي آهي. وٽس مڙس ماڻهوءَ جو تصور به اهو آهي ته جيڪو خدا جو طالب آهي، اهوئي مرد آهي، ڏسو هي شعر:

طالب الدنيا ٿيو کدڙو خراب،

طالب الموليٰ مذڪر مڙس مرد،

آه جامع غوث ذات صفات کي،

جو مجرد ذات ڏي سو مرد فرد.

نتيجو

خليفو گل پنهنجي شاعريءَ ۾ مجموعي طور روايتي صوفي مت ۽ هندي فڪر کان متاثر شڪار رهيو آهي، جنهن ۾ دنيا کان لاتعلقي دنيا کي ڏک، تڪليف جي جاءِ سمجهڻ موجود آهي. مجموعي طور سان سنڌ جي ڪلاسيڪي شاعريءَ ۾ دنيا متعلق هڪ رويو جڙيل آهي. جنهن ۾ دنيا جي طلب ۽ دنيا سان دل لڳائڻ هلڪڙائپ ۽ ناسمجهي آهي، اها ڪم عقلي آهي جو ماڻهو دنيا جو رومانس، دنيا جي چمڪ دمڪ ۾ وڃائجي وڃي ۽ اصل حقيقت پروڙي نه سگهي. اصل ۾ سنڌ ۾ وجودي فڪر جو جيڪو اثر نمايان رهيو آهي، تنهن ۾ ماڻهوءَ جو متبادل دنيا ۽ سندس دنياوي وهنوار ناهي. تنهن ڪري اصل حقيقت جو کوج لڳائڻ ضروري آهي، پر ساڳئي وقت زندگيءَ جي اهميت بي پناهه آهي، تنهن ڪري صوفين هميشه ”پاڻ سڃاڻڻ“ تي زور ڏنو آهي.

پر خليفي گل وٽ فڪر جي ايتري گهرائي ناهي، جنهن ڪري سندس شاعريءَ جو مجموعي تاثر منفي جڙي ٿو. تنهن هوندي به وٽس عشق جي وڏي اهميت آهي. سندس مابعد الطبعاتي فڪر ۾ ذات مطلق جو تصور موجود آهي، جنهن سان لنئون لڳائڻ ۾ ئي ماڻهو جي نجات آهي.

مير عبدالحسين خان سانگي (1924- 1851ع)

سانگي جنهن دؤر ۾ ڄائو ۽ ننڍو ٿي وڏو ٿيو، اهو سنڌ تي انگريزن جو اوائلي قبضي ۽ تسلط وارو دؤر هو، جنهن نئون سياسي، سماجي ۽ ادبي ماحول پيدا ڪيو، ادب ۾ فڪري طور انهيءَ وقت جي سياسي سماجي حالتن جي عڪاسي ٿيڻ لڳي، انگريزن جي اچڻ سان ملڪ جو سماجي ماحول بدلجڻ لڳو. اڳين ريتن، رسمن رواجن جي بجاءِ نوان قاعدا ۽ قانون قائم ٿيا. سانگي به انهيءَ ماحول جو اثر ورتو ۽ پنهنجي شاعريءَ ۾ مابعد الطبعات جهڙن ڳوڙهن مسئلن بجاءِ وطن پرستي ۽ قوميت جي ڳالهه ڪئي.

هيءَ سا زمين آهي، جتي شهرِ يارِ سنڌ،

بهر شڪار ايندا هئا، ڇا ڪروفر ڪري،

آهن نشان هي زصناديدگانِ سنڌ،

اشراف جي ڏسن ته وڃن چشم تر ڪري.

هن فارسي غزل واري صنف ۾ سنڌي ماحول، سنڌي محاورن ۽ سنڌيءَ ٻوليءَ جو دلپذير اسلوب بيان ڪيو، هن جي شاعريءَ ۾ فضائن، مينهن جي وسڪاري، سانوڻ جي نظارن، مارن جي ماڳن ۽ سانگين جو ذڪر سنڌ جي فطري ماحول مطابق آهي.

واهه مهراڻ جي ڪيٽي خوش نما،

سر گهاري جو آهي راحت فزا،

وسيو وڏ ڦڙو آهي ابر بهار،

سڄي سبز ٿي دامن ڪوهسار.

يا

ڪيا سنڌ ۾ آهن ساوڻ سهڪار،

سڄو ملڪ آهي ٿيو ميگهه ۽ ملهار.

سانگي محض ذهني مشق خاطر شعر ڪونه چيو آهي، بلڪ سندس شاعري سندس ذات جي داخلي ڪشمش، معروضي بدلجندڙ حالتن مطابق فڪر جي گهرائي رکي ٿي. کيس وطن جي ويراني، ڌارين جي يلغار ۽ پنهنجي خاندان جي زوال جو شدت سان احساس هو، ان وقت جي حالتن کي سختيءَ سان محسوس ڪندي چوي ٿو.

ڇو غريب الوطن نه ٿئي سانگي،

ٿو ڏسي پيو وطن ۾ آهي فساد.

ڪا نه ڪا جاءِ ملي ان کي بجز قيد فرنگ،

ٿئي زماني ۾ اسان جي، جي سڪندر پيدا.

سنڌ جي فڪر جو بنيادي نڪتو ”عشق“ سانگيءَ جي شاعريءَ ۾ ان وقت ظاهر ٿئي ٿو، جڏهن عملي طور پاڻ عشق جي عمل کان گذري ٿو، سندس سڪ ۽ سوز جو سلسلو وڌي جڏهن محبت جي منزل تي پهچي ٿو ته چوي ٿو.

هر معرڪي ۾ نام و نشان تنهن ڪيو منهنجو،

سانگي سو اسان تي آهي، احسان محبت.

عشق جي منزل تي محبوب کانسواءِ ڪجهه به نظر نه ايندو آهي، ان وقت سڄي ڪائنات جو بنياد عشق هوندو آهي، سانگي به ڪلاسيڪل شاعرن جي فڪر جي پوئيواري ڪندي چوي ٿو.

ذات آهي اهائي صفات، سا صفات آهي اها ئي ذات

بت پرستي ٻنهي ۾ هڪڙي آهه، لات آهي يا منات آهي،

آهي اول و آخر، حضرت عشق کي ثبات آهي.

سانگي طبعيت ۾ صوفي مزاج ماڻهو هو، پر هو سماج، ماڻهو ۽ فطرت جي رشتي کي سمجهي چڪو هو، هن ڏک جي ڪيفيت کي محسوس ڪيو هو، اهو ڏک جيڪو انسان حد کان زياده برداشت ڪري به جيئي ٿو، انهيءَ برداشت جي قوت کي محسوس ڪندي چوي ٿو.

سچ آهي سنگ سخت کان انسان سنگ دل،

جن ريءَ نه دم سريو ٿي سو سانگي سريو سريو.

دنيا ۽ انسان ۾ ڏک جي رشتي کي محسوس ڪندي چوي ٿو ته:

آهي دنيا ۾ جي رهڻ واجب،

سور تن جا آهن سهڻ واجب.

نتيجو

مجموعي طور ڏٺو وڃي ته سانگي جو ڪلام ڄڻ خودنوشته سوانح آهي، جنهن ۾ ذاتي جذبن ۽ امنگن کان سواءِ زندگيءَ جي ڪيترن ننڍن وڏن واقعن ڏانهن اشارا ۽ اهڃاڻ سمايل آهن، سانگيءَ جي شاعري رسمي ۽ روايتي ناهي بلڪ تجرباتي ۽ ذاتي آهي. جنهن ۾ اڀرندڙ جديد دؤر جي حالتن ۾ روايتن ۽ سماجي، معاشي نظام مطابق قدرن جي ڀڃ ڊاهه جو سڌو سنئون پس منظر موجود آهي. پر ساڳئي وقت سانگي جي شاعريءَ ۾ سنڌ جي فڪر جو تسلسل آهي. جنهن ۾ زندگيءَ سان پيار، عشق و محبت جا جذبا ۽ روحاني تجربن مان گذري هيٺيائين وٺڻ، انڪساري عاجزي ۽ صوفياڻو مزاج شامل آهي، ساڳيءَ طرح سانگيءَ ۾ مذهبي جنون ناهي، هو طبقاتي اوچ نيچ کي به ناپسند ڪري ٿو. ۽ هاريءَ جي همت کي داد ڏئي ٿو.

هر جا ٿو ڏسان بهتر و ڪمتر جو حساب آه،

دنيا ته سڄي مون کي تراڙو نظر آيو،

خاص لئي سواري آهي عامن لئي قيامت،

گاڏي سڄي وهن به ته واڙو نظر آيو.