سنڌي ورچوئل لائبرري

(١) ڪلچر، ھڪ سرشتو:

ھڪ سرشتي (System) جي حيثيت ۾ ڪلچر جو مامرو بلڪل آسان ۽ سنئون سڌو آھي، شايد ھن باري ۾ ڪلچر جي بھترين تعريف ھيئن ٿئي تھ ”ڪلچر“ نالو آھي انسانذات جي انساني ماحول جو“(١). ڪلچر جو ھي پھلو لاڳاپن جو ھڪ اھڙو ميلاپ ۽ سنگم آھي، جنھن انسانذات لاءِ اھو ممڪن ڪري وڌو آھي تھ اھا:

(الف) ھڪ انساني سماج کي پيدا ڪري ۽ وڌائي.

(ب) انساني نسل جي گڏيل حاصلات (Common heritage) کي ھڪ نسل کان ٻئي نسل تائين پھچائيندي ھلي.

(ت) حاصلات کي ميڙيندي سھيڙيندي ۽ وڌائيندي ھلي تھ جيئن انسان پنھنجو انسانيت وارو درجو قائم رکندو اچي ۽ جيئن انسان ۽ گھٽ درجي وارن حيوانن ۾ فرق ۽ امتياز باقي رھندو اچي.

انسان جي حاصلات ۽ ان جو عظيم ورثو آھن، اھي سمورا تصور (Concepts) ۽ اھي سمورا مقصد (Motives)، جيڪي انسان جي ملڪيت بڻجي ويا آھن.

ڪلچر جي مامري ۾ جن ڳالھين کي تصور (Concepts) ٿو چئجي، سي ھنن ڳالھين سان تعلق رکن ٿا:

(الف) ماحول سان گھرائپ، ڏيٺ ويٺ ۽ واقفيت.

(ب) ھڪ فرد يا معاشري جون پيدا ڪيل ڳالھيون.

(ت) ڪارڪردگي ۽ ھنرمنديون، جيڪي ھن دور ۾ انسان کي وڏي درجي تي رسائڻ لاءِ ذميوار آھن.

ھڪ سرشتي جي حيثيت ۾ ڪلچر ھڪ ڪل ُقومي، ھڙ قومي، يا ھڙ ملڪي (International) مامرو آھي، پر ھڪ ذيلي سرشتي جي حيثيت ۾ ڪلچر ھڪ گھڻ پٽاڻي، سڄي ساري (Comprehensive) or (Varrigated) ڪلچر جو ھڪ اڻڇڄندڙ جزو (Element) آھي.

جيڪڏھن ڪلچر پنھنجيءَ جاءِ تي ھڪ جدا مامرو ۽ ھڪ سرشتو آھي تھ پوءِ ڏسڻو ھي آھي تھ آخر اھي ڪھڙيون ڳالھيون آھن جن جي ڪري ڪلچر انسانن جو ۽ فقط انسانن جو مامرو آھي. ھن خيال کان ڪلچر جو بنياد فقط اھي ڳالھيون آھن جن جو واسطو انسان جي باھمي اظھار سان آھي، پر ياد رکڻ گھرجي تھ باھمي اظھار ٻن قسمن جو آھي ۽ جنھن اظھار سان اسان جو واسطو آھي، اھو انسانن جو باھمي اظھار آھي.

اھو اظھار، جيڪو ”ڪيو ٿو وڃي“ يا ”ارادي“ آھي، سو پاڻ ھڪ سرشتو آھي ۽ اھو ڪنھن نھ ڪنھن طريقي يا مقرر ٿيل ضابطي جو پابند ھوندو آھي؛ پر اھو اظھار، جيڪو ”ٿي ٿو وڃي“، سو نھ تھ ڪنھن ارادي جو پابند آھي ۽ نھ ڪنھن طريقي جو.

ماکيءَ جون مکيون ۽ ٻيا اھڙا جيو پنھنجي ڄاڻ ۽ تجربو ٻين جيون تائين پھچائيندا آھن. ھي بھ ھڪ اظھار آھي، پر ھن قسم جي اظھار جو بنياد سڀاويڪ ۽ فطري تحرڪ (Instinctive Response) جو نتيجو آھي. ان ڪري ھن قسم جو اظھار اوس ٿيندو رھندو ۽ ان حالت ۾ بھ ٿيندو رھندو، جنھن حالت ۾ ان کي سمجھڻ وارو ڪوبھ نھ ھوندو. ڪن جانورن ۽ پکين جي وچ ۾ بھ موج مستي، ڏک سور ۽ ڪاوڙ قصور جو اظھار ٿيندو رھندو آھي، پر ھن قسم جي اظاھر ۾ ڄاڻي واڻي ڪنھن خيال (Idea) کي ظاھر ڪرڻ جو ارادو موجود نھ ھوندو آھي. ھن قسم جو اظھار غيرارادي ۽ طريقي بنا آھي.

ھن قسم جي اظھار کي ٻولي چئي نٿو سگھجي، ان ڪري ھي ڳالھيون جيڪي ھن قسم جي اظھار جي لاءِ سببن جي حيثيت رکن ٿيون، اھي بھ ڪلچر ۽ ٻوليءَ جي مامرن ۾ شامل ڪري نٿيون سگھجن. ٻولي ان اظھار کي چئجي ٿو، جيڪو اظھار ”ارادي“ (Delibrate) آھي ۽ جيڪو ”طريقي“ (Systematic) آھي.

ظاھر آھي تھ ھن خيال کان ٻولي ۽ ڪلچر ٻنھي جا مامرا ساڳيا ۽ ھڪجھڙا آھن.

ٻوليءَ جي باري ۾ ”ارادي“ جو تعلق خيال، سوچ، ويچار، تجربي، مشاھدي، ضرورت جي احساس ۽ فطري گھر يا تقاضا کان سواءِ علم ۽ احساس سان آھي ۽ ”ضابطي“ جو تعلق ٻوليءَ جي خارجي نظامن- جھڙوڪ لفظي نظام، صوتياتي نظام ۽ معنوي نظام وغيره سان آھي.

ٻين جيون ۽ جانورن جي وچ ۾ ھڪٻئي سان جيڪو اظھار ٿئي ٿو، ان ۾ نھ ”ارادي“ کي ڪو دخل آھي، ۽ نھ ”طريقي“ کي.

ھن مان ظاھر آھي تھ ڪلچر سرشتي جي صورت فقط تڏھن ٿو وٺي، جڏھن ھن سان لاڳو معاملا ٻوليءَ جي وسيلي انسانن جي باھمي اظھار جي صورت اختيار ڪن ٿا. ان ڪري ڪلچر جو مامرو جيون، پکين ۽ جانورن جو مامرو نھ آھي، اھو خالص انساني مامرو آھي، ۽ ان جو وڏي ۾ وڏو سبب ٻولي آھي.

انھيءَ سوال جو جواب تھ اھڙي قسم جو اظھار رڳو انسان ئي ڇوٿو ڪري سگھي؟ باندر ڀلا اھڙو اظھار ڇو نٿو ڪري سگھي؟ توڙي جو باندر بھ انسان جھڙوئي ھڪ جانور آھي، اھو ڏٺو ويو آھي تھ اھڙي قسم جي اظھار يعني ٻوليءَ جي لاءِ گھٽ ۾ گھٽ نو سؤ کان وٺي ھڪ ھزار دماغي طاقت جا يونٽ (د ط ي) گھرجن. ھيترا يونٽ باندر ۾ نھ پر انسان ۾ ٿين ٿا، ان ڪري ٻولي رڳو انسان ٿو ڳالھائي سگھي. پر ٻوليءَ کان سواءِ ٻيون بھ ڪيتريون ئي اھڙيون ڳالھيون آھن، جيڪي انسان کي سڌريل ۽ ڪلچر وارو بنائين ٿيون، اھي ڳالھيون ھيٺ ڏجن ٿيون:

(١) انسان جا آڱوٺا مڙيل ۽ آڱريون ڊگھيون آھن، ان ڪري ھو شين کي چوري پوري، ورائي سرائي، پرکي ۽ ھڪٻئي کان جدا ڪري يا اڇلائي ٿو سگھي.

(٢) انسان بھ چؤکنڀو ۽ چؤبازيو آھي، پر ھن جا ٻھ بازو يعني ٻانھون گھمڻ ۽ بار کڻڻ جي حالت ۾ وانديون آھن، ان ڪري ھو گھمڻ سان گڏوگڏ ٻيا ڪم بھ ڪري ٿو سگھي.

(٣) انسان جي آواز پيدا ڪرڻ وارا عضوا اھڙا آھن، جو انھن تي ضابطو رکي انسان گھڻن قسمن جا آواز ڪڍي ٿو سگھي، ان ڪري ھن کي ڳالھائڻ ۾ وڏي سھوليت ٿي ٿئي.

(٤) انسان جي ٻار جي واڌ جي رفتار تمام ڍري آھي، ان ڪري انسان کي سکڻ جو وقت تمام گھڻو ٿو ملي.

(٥) انسان کان سواءِ ٻيا سڀئي جانور جنسياتي مامرو رڳو ان وقت ٿا ڪن، جڏھن نر ۽ مادي ان لاءِ تيار ٿي ٿا وڃن. جانورن جي حالت ۾ ھھڙو وقت ڪڏھن ڪڏھن ٿو اچي پر انسان جي حالت ۾ جنسياتي مامري جو ڪو مقرر وقت آھي ئي ڪونھ. انسان- نر ۽ مادي- جنسياتي مامري لاءِ ھميشھ تيار رھن ٿا، ان ڪري انسان، نر ۽ ماديءَ جو پاڻ ۾ لاڳاپو ھميشھ رھي ٿو ۽ اھو لاڳاپو وڌيڪ اثرائتو ۽ گھاٽو ٿو ٿئي، ان ڪري انساني سماج ۾ آباديءَ جو اضافو ٿيندو ٿو رھي، ان ڪري سماجي ضرورتن ڪري ڪلچر ۽ ٻولي جلد ترقي ٿا ڪن(٢).

اھڙيءَ طرح ڪلچر ھڪ سرشتو بڻجي ٿو پوي.

(٢) ڪلچر ۽ سماج:

”سماج نالو آھي ماڻھن جي انھيءَ گروھھ جو، جنھن جي سڀني فردن جو ڪلچر ساڳيو آھي“(٣).

ھن جو مطلب اھو آھي تھ ڪلچر جو تصور ڪنھن سماج جي تصور کان ٻاھر ڪري ئي نٿو سگھجي ۽ ڪنھن سماج جو تصور ڪنھن ڪلچر جي تصور کان ٻاھر ممڪن ئي ناھي. ڪلچر جي خيال کان ڪنھن خاص سماج جون جيڪي خصوصيتون مقرر ڪري ٿيون سگھجن، سي ھي آھن:

(١) زندگيءَ جي مقصد جو خاص تصور.

(٢) پورھيو، جنھن سان روزگار جي وسيلن جو تعلق آھي، تنھن جو خاص تصور.

(٣) سماج ۾ رھندڙ ماڻھن ۽ ٻين مخلوقن جي وچ ۾ لاڳاپو.

(٤) سماجي رسمون، عادتون ۽ لاڙا.

(٥) وھم ۽ گمان.

(٦) ٻولي.

(٧) عام رواجي زندگيءَ جو طور طريقو.

(٨) وطن ۽ انسان ۽ زمين ۽ انسان جي وچ ۾ مخصوص لاڳاپا، جن جو تعلق وطن ۽ زمين جي تصورن سان آھي.

(٩) مخصوص تاريخي روايتون.

(١٠) انسان جي وس کان ٻاھر وارا مامرا.

(١١) خاص طبعي حالتون.

ھي سڀئي ڳالھيون اھي ڳالھيون آھن، جن سان ڪنھن سماج جا سڀ فرد ھڪٻئي تي اثرانداز ٿين ٿا. ھھڙي قسم جي ڏي-وٺ (Inter Action) انڪري سماج جي ھڪ لازمي خصوصيت ۽ ضرورت آھي.

ٻئي طرف ھي سڀ ڳالھيون اھي ڳالھيون آھن، جيڪي ڪنھن ڪلچر جي وجود کي ثابت ڪرڻ لاءِ گھربل آھن. اھوئي سبب آھي جو سماج ۽ ڪلچر لازم ۽ ملزوم آھن.

ھن خيال کان ڪلچر ڪنھن نھ ڪنھن زندھھ ۽ موجود سماج جي اپت ۽ ان جو نتيجو آھي.

(٣) ڪلچر ۽ مواد:

عام طور تي انسان جو ذھن فقط ٻھ ڳالھيون حاصل ڪري ٿو سگھي، اھي ٻھ ڳالھيون ھي آھن:

(١) شين جا تصورات (Concepts).

(٢) وٿون يا قدر (Values)، جن جو تصورن سان گھاٽو لاڳاپو آھي. ھاڻي ڇاڪاڻ تھ انسان جي ذھن کان ٻاھر واري ڪنھن بھ شيءِ کي ڪلچر ۾ شامل ڪري نٿو سگھجي، ان ڪري چئبو تھ ڪلچر جي مواد ۾ رڳو اھي ٻھ ڳالھيون ئي شامل آھن. پر ھن باري ۾ عالم ھڪ راءِ جا نھ آھن.

ليزلي وائٽ، ڪلچر جي مواد ۾ پنج ڳالھيون شامل ٿو ڪري. اھي ڳالھيون ھي آھن:

(١) نظرياتي معاملا.

(٢) عمراني مامرا.

(٣) جذباتي مامرا.

(٤) طور ۽ طريقا.

(٥) ٽيڪنيڪي مامرا(٤).

ٻيو صاحب مانائتو ھانگ من (Honigmann) ٿو چوي تھ ڪلچر جي مواد ۾ جن ڳالھين کي شامل ڪري ٿو سگھجي سي آھن خيال ۽ جذبا، انسان جا ٺاھيل شاھڪار، جدا جدا حالتن ۾ انسان جي ڪارڪردگي(٥).

ھنن راين پڙھڻ کان پوءِ ڏسجي ٿو تھ مانائتي ليزلي وائٽ (Leslie White) ۽ ھانگ من جي خيالن کي ھروڀرو پھرئين خيال کان جدا ڪري نٿو سگھجي. ڇاڪاڻ تھ ھت اسان جو موضوع ڪلچر نھ پر ”ٻولي ۽ ڪلچر“ آھي، ان ڪري ڪلچر جي مواد تي تفصيلي بحث کان ھٽي اسان کي رڳو ايترو ڏسڻو آھي تھ ڪلچرل مواد ۾ ٻوليءَ جو ڪيترو ھٿ ۽ حصو آھي.

تصور ۽ وٿون پنھنجي وجود لاءِ ھڪ اھڙي ضابطي ۽ طريقي جون محتاج آھن، جيڪو ھنن کي انسان جي باھمي مامرن ۾ ڪم ڪرڻ جو ميدان ٺاھي ڏئي. جيڪڏھن تصور ۽ وٿون انسان جي حقيقي ۽ سچي پچي زندگيءَ ۾ ھن جي عمل تي ڪو اثر نٿيون ڪن تھ پوءِ تھ انھن کي انسان جي ڪلچر ۾ ڪابھ جاءِ ملي نھ سگھندي. پر جيڪڏھن اھي ئي ٻھ شيون انساني سماج کي ٻل ۽ قوت ڏين ٿيون تھ پوءِ اھا شي، جا ھنن ٻن کي انساني معاشري ۾ ڪا قيمت يا ڪا معنيٰ ڏئي ٿي، سا ڪلچر جي مواد جو ضروري ۽ اھم حصو آھي. ظاھر آھي تھ اھا شي آھي ٻولي. ٻولي ان ڪري ڪلچرل مواد جي وڏي ۾ وڏي حقيقت ۽ نھايت ئي اھم حقيقت آھي. ھن راءِ جي پٺڀرائيءَ ۾ دنيا جي مڃيل عالمن ۽ ٻولين جي ڄاڻن جا رايا بھ موجود آھن، اجھو ھن طرح:

مانائتو ايڊورڊ ساپر (Edward Sapir) لکي ٿو تھ ”ٻوليءَ جي حيثيت ڪلچر جي سائنسي اڀياس جي رھبر جھڙي آھي. ھن خيال کان ٻوليءَ جي قيمت ۽ ضرورت روز بروز وڌندي ٿي وڃي. ھڪڙي خيال کان ڪلچر جو سڄو تاڃي پيٽو، جيڪو ڪنھن بھ ھڪ دور جي تھذيب ۾ موجود آھي، سو سڄو ئي ان ٻوليءَ ۾ سمايل آھي، جيڪا ٻولي ان تھذيب کي کولي ۽ سمجھائي رھي آھي يا ان جي ترجماني ڪري رھي آھي. ائين سمجھڻ وڏي غلطي آھي تھ اسان ڪلچر جي اھم ۽ خاص ڳالھين کي رڳو ڏسڻ ۽ پسڻ سان بھ سمجھي ٿا سگھون ۽ ان ۾ ٻوليءَ جي انھيءَ سمبل واري سرشتي جي ڪا ضرورت نھ آھي، جيڪو ھنن ڳالھين کي سماج ۾ اھم ۽ سمجھڻ جھڙو ٿو بڻائي.“

ساپر صاحب جي ئي سند مان ھئري ھوجر (Harry Hoijor) ھيئن ٿو لکي: ”ساپر ۽ ھو رف (Whorf) جي لکڻ مان پڌرو آھي تھ ڪلچر جي ڪليت (Totality) ۾ ٻوليءَ جو ڪردار وڏو ۽ ڏاڍو اھم آھي. ٻولي رڳو اظھار جي طريقي جو نالو نھ آھي. ٻولي تھ ھڪ اھڙي طاقت آھي، جا پنھنجي ڳالھائيندڙن جي خيال کي ضابطي ھيٺ ٿي رکي ۽ انھن لاءِ سڀاويڪ طريقا مھيا ٿي ڪري، تھ جيئن اھي پنھنجن خيالن کي سلسليوار ۽ ترتيب سان بيان ڪري سگھن.“(٦)

ظاھر آھي تھ ٻولي، سماج ۽ ڪلچر جي وچ ۾ ھڪ اھڙيءَ پل جيان آھي، جنھن جي وسيلي سماج ڪلچر تي اثرانداز ٿو ٿئي ۽ ڪلچر سماج تي. انھيءَ ڪري ئي ٻولي، سماج ۽ ڪلچر واري ٽڪنڊي ۾ وڌيڪ اھم ڪنڊ ٻوليءَ کي حاصل آھي. ان ڪري ٻولي پاڙھڻ واري استاد جي لاءِ ٻوليءَ جو اھڙو اڀياس، جيڪو ٻوليءَ جي ڪلچر ۽ ٻوليءَ جي سماج کي سمجھڻ ۾ مدد ڪري، سو تمام ضروري آھي.

سنڌي ٻوليءَ جي حالت ۾ ٻوليءَ جو ھن طرح جو اڀياس ڪيو ئي نھ ويو آھي، ان جا ڪي سبب ھي آھن:

(١) اسان ماڻھن جي ٻوليءَ ۾ دلچسپي اڃا ھاڻوڪي ڳالھھ آھي. ٻوليءَ جي مامري تي اسان تمام گھڻو دير سان سوچڻ شروع ڪيو آھي.

(٢) سياسي ابتري ۽ ڀڃ- گھڙ جي حالت ۾ اسان جا عالم رڳو ٻوليءَ جي وجود کي بچائڻ جي ڪم ۾ ئي پورا نھ ٿي پيا. اِھو ڪم وڌيڪ اھم ھو ۽ پھريون ڪم ھو.

(٣) ٻوليءَ جي مامري ۾ دلچسپي عالمن کان بھ وڌيڪ انھن جوانن ۾ پيدا ٿي، جيڪي اصولي ۽ نظرياتي طور تي تھ ٻوليءَ جا عاشق ھئا، پر علمي لحاظ کان سندن مطالعو اھڙو نھ ھو جو ھو ٻوليءَ جي مامرن تي لکن يا راءِ ڏيئي سگھن.

(٤) ڪلچر جي باري ۾ اسان جو اڀياس ۽ سوچ، سائنسي ۽ حقيقت پسندانھ ئي نھ آھن.

(٥) سنڌ ۾ مختلف ڪلچر وارن ٽولن سان ٺاھھ ۽ ڀائپيءَ واري ھلت جي ڪري اسان ڪلچر جي مخصوص سوالن تي سوچيو ئي نھ آھي.

(٦) سنڌي پاڙھڻ وارن استادن جي پيشائي تربيت غلط ۽ ڪمزور رھي آھي، ان ڪري ٻوليءَ جي پاڙھڻ واري ڪم ڏانھن سندن رويو تصوراتي ۽ سطحي رھيو آھي.

(٧) انگريزيءَ ۽ اردوءَ جي انھيءَ اثر جي ڪري، جيڪو اسان جي مٿاھين طبقي جي مٿي ۾ گھر ڪري ويو ھو، اسان مادري ٻوليءَ جي سوال کي اھميت ڏئي نھ سگھيا آھيون.

(٤) ٻولي ۽ ڪلچر:

”ٻوليون خلا ۾ پيدا ڪونھ ٿينديون آھن، ٻوليون قومن جي ڪلچرن جو حصو آھن. ٻوليون سماج ۾ سڀني ماڻھن جي پاڻ ۾ اندروني لاڳاپي ۽ اظھار جو خاص وسيلو آھن. ٻوليون اھڙيءَ ريت ڪلچر جو ترڪيبي جزو بھ آھن تھ مرڪزي نظام بھ. ڪلچر جا ٻيا ترڪيبي جزا بھ انھيءَ ئي نظام جي ماتحت ڪم ڪري رھيا آھن.“

ڇاڪاڻ تھ ٻولي ڳانڍاپي جو خاص ۽ مکيھ وسيلو آھي، ٻولي ڪي خاص لفظ ۽ محاورا ڪلچر جي عام معنيٰ سان ملائيندي آھي. مثال طور سنڌي ماڻھن جي ڪلچر ۾ پاڻيءَ کي وڏي اھميت حاصل رھي آھي. ان ڪري ڏٺو ويندو تھ سنڌي ماڻھن جي زندگيءَ ۾ ”پاڻيءَ“ جي لفظ کي خاص ڪلچرل معنيٰ تمام ججھي آھي. اھڙيءَ حالت ۾ ”پاڻيءَ“ جي اھا معنيٰ عام معنيٰ کان تمام نرالي آھي ۽ انھيءَ معنيٰ کان مختلف آھي، جيڪا معنيٰ انگريزي لفظ (water) پاڻ ۾ رکي ٿو. مثال طور ”منھن جو پاڻي، مڙس کي پاڻي (تيزي يا غيرت) ناھي تھ اھو مڙس ئي ناھي. وعدي کي پاڻي ڏي، ھن ڏاند کي ڏاڍو پاڻي آ، بيھي بيھي پيرن جو پاڻي سڪي ويو، ڪاتيءَ کي پاڻي چڱيءَ ريت نھ آيو آھي. ھو ھينئر پنھنجي پاڻيءَ ۾ نھ آھي.“ ھن جو مطلب اِھو آھي تھ ٻوليءَ جو ڪلچرل مواد (Cultural Content) ظاھر ڪرڻ ۽ سمجھڻ لاءِ ھڪ جدا لغت جي ضرورت آھي.

سنڌي ٻوليءَ ۾ شعر جو تمام وڏو حصو ڪلچرل مواد وارو آھي ۽ شاھھ جو سڄو ئي شعر ڪلچرل مواد آھي، ان ڪري ان کي سنڌ جي ڪلچر کان ٻاھر رکي سمجھڻ ممڪن ئي نھ آھي. اھوئي سبب آھي جو شاھھ جي شعر جو ترجمو ممڪن ئي نھ آھي. ٻوليءَ جي ڪلچرل مواد ۾ معنيٰ جو ھڪڙو جزو (Unit of  meaning) رڳو تڏھن ترجمي ۾ آڻي سگھبو، جڏھن ٻيءَ ٻوليءَ ۾ بھ ڪلچرل معنيٰ جو ساڳيو ئي جزو موجود ھجي. ھن جو مطلب رڳو اھو آھي تھ ڪنھن بھ ڪلچر جو ترجمو فقط ساڳيءَ طرح جي ڪلچر (Identical culture) ۾ ئي ممڪن آھي. شاھھ جي شعر جو اڀياس ڪلچر جي مواد جي خيال کان ڪبو تھ شعر وڌيڪ عمدو لڳندو ۽ پوءِ شاھھ جي شعر جو اردو ترجمو ۽ ڪن بيتن جو انگريزي ترجمو پڙھبو تھ خبر پئجي ويندي تھ ڪيئن نھ ٻولي رڳو پنھنجي ئي ڪلچر ۾ ڪم ڪري ٿي سگھي. ڪنھن بھ ڪلچر جي مواد ۾ وڏو حصو آھي لوڪ ادب/ لور (Lore)،  ديومالا/ مٿ (Myth)، مثالي/ ليجينڊ (Legend) ۽ ڀرم (Belief) جو. اھي ئي شيون ٻوليءَ جو روح آھن، ۽ اھي ئي شيون ڪلچر جو روح آھن.

شاھھ جي شعر جو اردو ۽ ڪن حصن جو انگريزي ترجمو موجود آھي. ھن طرح سان ھڪڙو ئي بيت اسانکي اردو، سنڌي ۽ انگريزيءَ ۾ ملي ٿو. اھڙيءَ حالت ۾ ھڪڙي ئي بيت جون ٽيئي صورتون سامھون رکي معلوم ڪري سگھبو تھ:

(١) انگريزي ۽ اردو ترجمن ۾ لفظن جي رڳو اھا معنيٰ آئي آھي، جا عام آھي ۽ ڪلچرل مواد ۾ شامل نھ آھي.

(٢) سنڌي ٻوليءَ واري ڪلچرل مواد جو ترڪيبي جزو ٻي ٻوليءَ ۾ اٿلي نھ سگھيو آھي.

(٣) اردوءَ ۾ ڇاڪاڻ تھ ڪلچرل مواد پنھنجو ڪونھي، ان ڪري اردوءَ واري ترجمي ۾ تھ خالص ڪلچرل مواد جي اڻاٺ آھي.

(٤) انگريزيءَ جي حالت ۾ گھڻن ھنڌن تي سنڌيءَ جو رڳو اھو مواد اٿلي سگھيو آھي، جنھن ۾ سنڌي ڪلچرل معنيٰ موجود ڪانھ ھئي.

(٥) انگريزيءَ ۾ وري بھ پنھنجو ڪلچرل مواد آھي، ان ڪري ترجمي جي حالت ۾ سنڌيءَ جو ڪلچرل مواد، جنھن حد تائين اھو عام انساني معيارن تي پورو آھي، انگريزيءَ ۾ تھ منتقل ٿي ويو آھي، پر اردوءَ ۾ منتقل ٿي نھ سگھيو آھي.

(٥) ڪلچرل اتحاد:

ڪلچر جي خيال کان ڪي بھ ٻھ سماج بلڪل ھڪجھڙا ٿي نٿا سگھن، ڇوتھ ڪوبھ ھڪ ڪلچر فقط ڪنھن بھ ھڪ سماج ۾ ئي پيدا ٿي ٿو سگھي ۽ فقط ھڪ سماج کي ئي پنھنجو ڪري ٿو سگھي. رھيو سوال تھ آخر اھا ڪھڙي شيءِ آھي جنھن کي ڪلچرل اتحاد (Cultural Amalgamation) ٿو چئجي. منھنجو ويساھھ آھي تھ ڪلچرل اتحاد يا ميلاپ جو مطلب اھو نھ آھي تھ ٻھ يا ٻن کان وڌيڪ ڪلچر ملي ھڪ ٿي سگھن ٿا. ڪلچرل ميلاپ جو مطلب آھي ڪلچرل ٽڪر ۽ تصادم (Cultural Conflict) جنھن جو نتيجو ميلاپ نھ پر موت يا زندگي ھوندو آھي. ٻھ ڪلچر پاڻ ۾ ملڻ کان پوءِ ھڪٻئي کي کائڻ ۽ پائڻ شروع ڪندا آھن، تان جو ڪنھن وقت کان پوءِ ٻن سماجن مان ھڪڙو سماج ۽ ٻن ڪلچرن مان رڳو ھڪڙو ڪلچر وڃي بچندو آھي. ”ڪلچر ان ڪري ڪنھن سماج جي مخصوص زندگيءَ جو مخصوص نالو آھي“. ”ڪلچر معنيٰ سماجي زندگيءَ جو نمونو“ (Way of social life of a people)

ٻولي پاڙھڻ جي مامرن ۾ ڪلچر انھيءَ ڪري اھم آھي جو ٻولي ۽ ڪلچر ھڪ ڪلاس ۾ جدا ڪري ئي نٿا سگھجن، ان ڪري ٻوليءَ جو قابل استاد اھو آھي جيڪو اھو ڄاڻندو ھجي تھ جا ٻولي ھو پاڙھي ٿو ان ۾ ڪلچر ڪھڙو، ڪيترو ۽ ڪٿي آھي. ٻار پاڻ سان ٻولي بھ وٺيو ٿا اچن تھ ڪلچر بھ جيڪڏھن پاڙھڻ وارو ٻوليءَ جي سماج کان واقف نھ ھوندو تھ پوءِ ھو ٻارن کي پاڻ ڏانھن ڇڪي نھ سگھندو. ڪلچر کي سمجھڻ ۽ سمجھائڻ لاءِ (Cultural Anthropology) جي ڄاڻ تمام ضرور آھي.

(٦) ڪلچر ۽ ڌاري ٻوليءَ جي تعليم:

ڌاري ٻولي سکڻ جا مقصد:

(١) ٻوليءَ کي استعمال ڪرڻ جي لياقت حاصل ڪرڻ.

(٢) ڌاري ٻوليءَ جي معنيٰ ۽ مطلب کي ان جي ڪلچر جي لحاظ کان سمجھڻ.

(٣) ڌاري ٻوليءَ ۾ آيل ادب ۽ خيالن کي سمجھڻ.

ھنن ٽن مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي رستي ۾ جي رنڊڪون اچن ٿيون، سي ھي آھن:

(١) ڌاري ٻوليءَ جو ڪلچرل مواد.

(٢) ڌاري ٻولي ڳالھائڻ وارن ماڻھن جي سماجي زندگيءَ ۾ ڪلچر جو حصو.

(٣) ڌاري ٻوليءَ جي ڪلچرل مواد ۾ خام ۽ اجايا ڪلچرل اھڃاڻ ۽ سطحي ۽ عارضي ڳالھيون، جن جو ڪلچر جي اصل سان ڪو واسطو ڪونھ آھي.

ھن باري ۾ ڌاري ٻولي پاڙھڻ واري استاد کي ٻن ڳالھين جو خيال خاص طور تي ڪرڻو پوندو، اھي ھي آھن:

(١) ھن جو وڏو فرض اِھو آھي تھ ھو ٻوليءَ ۾ ڪلچر جي بنياد ۽ حقيقت سان واسطو رکندڙ لفظن، اڌ جملن، لفظي سرشتن (Word series) کي انھن لفظن ۽ جملن کان جدا ڪري، جيڪي ڪلچرل مواد سان حقيقي واسطو نٿا رکن.

(٢) ھن جو ٻيو فرض ھي آھي تھ ھن ٻن ڪلچرن ۽ ٻن ٻولين جي حالت ۾ يا ٻوليءَ جي ٻٽي سرشتي جي حالت ۾ اھڙا لفظ جدا ڪري رکي، جن جو ڪلچرل مطلب ۽ ان جي سٽا گھڻو ڪري ھڪجھڙي آھي يا لڳ ڀڳ ھڪجھڙي آھي.

(٧) ڪلچر، ادب ۽ ٻولي:

ڪو زمانو ھو جو پھرين ٻوليءَ جي سکيا سان گڏوگڏ ٻي ٻوليءَ جو اڀياس رڳو انھيءَ ڪري ڪيو ويندو ھو تھ دنيا جي ڪنھن نھ ڪنھن ٻئي عظيم ادب جو اڀياس بھ ڪري وٺجي. اھو مقصد بھ پنھنجيءَ جاءِ تي وڏو مقصد ھو، پر اڃا بھ وڏو مقصد ٻيو آھي. اڄڪلھھ ڌاري ٻوليءَ جي سکيا جو مقصد ڌارئي ڪلچر، آرٽ، ٽيڪنيڪ ۽ ٻوليءَ کي سمجھڻ آھي. اھوئي مامرو آھي، جنھن کي اڄڪلھھ ٻوليائي ڪلچر جو زاويو (Linguistic cultural view) سڏيو ٿو وڃي.

ھن خيال کان ڪلچر، ادب ۽ ٻولي ھڪ ئي شيءِ جا ٽي نالا آھن. اھي ٽيئي ھڪٻئي جي واڌاري ۽ بقا جي لاءِ ڪوشان آھن ۽ ھڪٻئي جا مددگار آھن. مثال طور جيئن ماڻھوءَ کي پير ٿيندا آھن، تيئن ھر جانور کي ٻھ پير ٿيندا آھن. ”پير“ لفظ جي ھيءَ معنيٰ سنڌي ٻوليءَ جي بنيادي ۽ عام معنيٰ آھي پر ساڳيءَ ريت سنڌي ٻوليءَ ۾ ”پير“ رڳو ماڻھوءَ جي پير کي چئي سگھبو آھي. گھوڙي جي پير کي سنب، ٻڪريءَ جي پير کي کر ۽ اٺ جي پير کي داڦوڙو چئي سگھبو آھي. جيڪڏھن ڪو سنڌي ٻارڙو چوندو تھ ”اٺ جي پير ۾ ڪنڊو لڳو آھي“ تھ اھو اديبانھ نھ چئي سگھبو، ڇوتھ ھن جملي ۾ ڪم آيل ٻول ”ٻوليءَ جو ادب“ ڪونھ ٿو سيکاري. بنيادي معنيٰ جي خيال کان تھ ٻار جيڪي چيو سو غلط نھ ھو، پر ڪلچرل يا ادبي معنيٰ جي خيال کان ٻار غلطي اھا ڪئي جو ”داڦوڙي“ لفظ جي بجاءِ لفظ ”پير“ استعمال ڪيائين. ھن مان پڌرو ٿيو تھ ٻوليءَ کي گھٽ ۾ گھٽ ٻن قسمن جا مواد مليا آھن، ۽ ادبي مواد فقط اھو آھي جيڪو ڪلچرل مواد آھي ۽ جنھن ۾ معنيٰ جي يونٽن کي ”معنيٰ“ جا ڪلچرل حصا (Cultural Meaning Units) چئبو. جڏھن تھ عام يا بنيادي مواد جي يونٽن کي (Elementary Meaning Units) چئبو آھي. (انگريزيءَ ۾ ھنن کي E.M.Us ۽ C.M.Us چيو ويو آھي.)

ادب، ٻولي ۽ ڪلچر جو ڪمال ۽ بلندي رڳو ٻوليءَ جي ڪلچرل مواد جي يونٽن کي سمجھڻ سان حاصل ڪري ٿا سگھجن.

(٨) ڪلچرل امتياز يا مت ڀيد: (Cultural Distinction)

ڪلچر ماڻھن جي وچ ۾ محبت، نفرت، فخر، وڏائي، عزت، لڄ، نيچائي ۽ ذلت جو معاملو بھ آھي. سنڌ ۾ جيڪڏھن ساھتي حصي جا ماڻھو ڪولھين ۽ مينگھواڙن سان برابريءَ جو ورتاءُ نٿا ڪن تھ ان جو مطلب اھو آھي تھ ھنن ۾ ڪلچرل برتريءَ جو بيجا احساس آھي ۽ گھٽ ذاتين ۾ ان جي نتيجي ۾ ڪلچرل ڪمتريءَ جو. ھن احساس جا سبب ٻوليءَ کان سواءِ ٻيا بھ آھن ۽ انھن مان وڏي ۾ وڏو آھي جمالياتي ۽ اخلاقي نقطھءِ نظر.

ڪلچر ھڪڙي طرف کان جماليات جو مامرو آھي تھ ٻئي طرف کان اخلاقيات جو. سنڌ ۾ ڀيل ۽ باگڙي ڳوھون ۽ نانگ ماري کائيندا آھن. سماجي علمن جي خيال کان ھن قسم جو عمل ھنن ماڻھن ۾ رائج جمالياتي ۽ اخلاقي طريقن ۽ نظامن ڏانھن اشارو ٿو ڪري. ڏٺو ويندو تھ ھنن ماڻھن جي گھرن ۾ کرپيون، رنبا، بگليون ۽ رسيون اھڙيءَ طرح رکيون آھن، جھڙيءَ طرح ساھتي پرڳڻي جي ماڻھن جي گھرن ۾ اجرڪ، لويون، سوسيون، لونگيون ۽ رلھيون. ھن طرح ھڪڙي ئي ھنڌ تي جمالياتي ۽ اخلاقي قدرن جو اختلاف ظاھر ٿي ٿو سگھي، پر ڇاڪاڻ تھ ھڪڙي ڌر انھيءَ حيثيت ۾ نھ آھي جو اھا تصادم کي قبول ڪري، ان ڪري اھڙن حصن ۾ ۽ اھڙن ھنڌن تي ڪلچرل تصادم جي ڪري نقصان ڪونھ ٿو ٿئي.

پر جيڪڏھن ڪنھن ھنڌ تي ڪلچرل تصادم وارن ماڻھن مان ڪابھ ڌر اھڙي نھ آھي جو اھا تصادم کي قبول ڪري تھ پوءِ تصادم اوس ٿيندو آھي، ۽ نقصان بھ ضرور ٿيندو آھي.

ھاڻي سوال ٿو اٿي تھ ھن ڪلچرل امتياز کي برداشت ڪرڻ لاءِ ڪھڙو نظريو اختيار ڪجي. ڇا ھن امتياز کي ختم ڪرڻ لاءِ ٻن گروھن کي ھڪٻئي سان وڙھڻ ۽ ھڪٻئي کي قتل ڪرڻ گھرجي؟

وڙھڻ ۽ قتل ڪرڻ جي اجازت نھ اخلاقيات ٿي ڏئي ۽ نھ جماليات. ماڻھوءَ جي رت مان خوشبو ڪانھ ٿي اچي. ڪنھن بھ اخلاقي معيار تي اھو جائز ناھي تھ ماڻھوءَ کي قتل ڪيو وڃي. ان ڪري اھڙي ڪلچرل تصادم کي ختم ڪرڻ جو فقط ھڪ ئي رستو آھي ۽ اھو آھي ”سھڻ“ جو، پر برداشت ڪرڻ لاءِ بھ ڪو معيار ضرور ھئڻ گھرجي.

آدمخورن جي تھذيب ۽ ڪلچر ۾ ائين آھي تھ ھو دشمن کي دعوت ڏيئي، کين کارائي پياري، پوءِ ھنن جي چوڌاري ناچ ڪري، پوءِ ھنن کي ڪھي پچائي کائڻ ويھندا آھن ۽ کائيندي کائيندي پنھنجي تھذيب جي برتريءَ ۾ ۽ پنھنجي قوم جي ۽ نسل جي شان ۾ قصيدا ڳائيندا آھن. ھاڻي سوال ٿو اٿي تھ انھيءَ ڪلچر کي برداشت ڪجي يا نھ ڪجي؟

ظاھر آھي تھ ڪلچر کي برداشت ڪري نٿو سگھجي، تھ پوءِ ڇا انھيءَ جو مطلب اھو آھي تھ ھن گروھھ کي ماري ناس ڪجي؟ نھ، ھن جو مطلب اھو بھ ناھي، ڇوتھ ماري ناس ڪرڻ تھ خود ڪلچر جي نظرين جي خلاف آھي، تھ پوءِ آخر ڇا ڪجي؟

ھن باري ۾ رستو تھ فقط ھڪڙو آھي، ۽ اھو آھي وڏي انساني سماج جي تھذيب ۽ ڪلچر جي معيارن جو ۽ اصولن جو. ان سلسلي ۾ غيرتھذيبي ۽ غيرفطري طريقن کي اختيار ڪرڻ گروھن ۽ ٽولن جو ڪلچر تھ ٿي ٿو سگھي، پر ڪل انساني ۽ ڪل قومي معيارن لاءِ مناسب نھ آھي.

ڪل انساني معيار اھي آھن تھ انسان فطري طور تي ۽ سڀاويڪ طور تي نيڪ آھي ۽ نيڪيءَ ڏانھن مائل آھي. ھو سڀاويڪ طور تي سڌارڪ آھي ۽ ترقي پسند آھي. ھو سڀاويڪ طور تي خير ۽ امن ڏي مائل آھي، ان ڪري ڪل انساني جوڙجڪ ۽ ڪل قومي سٽاءَ جي خيال کان ھڪڙو ڪلچر اھڙو بھ آھي، جيڪو پوري انساني برادريءَ ۾ نيڪي، امن، خوشحالي، سڌاري ۽ واڌاري لاءِ ڪم ڪري رھيو آھي.

ان ڪري جيڪڏھن ڪٿي ڪلچرل امتياز جو مامرو سامھون اچي تھ چڱو ائين آھي تھ ڏسجي تھ ڪھڙي ڪلچر ۾ ڪل انساني معيارن سان ٺھي اچڻ جون ڳالھيون وڌيڪ آھن. اھڙيءَ حالت ۾ انساني برادريءَ جو پھريون فرض اھو آھي تھ ھوءَ انھيءَ ڪلچر جي حفاظت ڪري، جيڪو ڪل انساني معيارن سان ٺھڪي ٿو اچي.

ڪل انساني معيارن ۾ ٻوليءَ جو مامرو بھ شامل آھي، ڇوتھ ٻولي انسان جي اخلاقي ۽ جمالياتي نظامن جي تمام ويجھو آھي. اھي ٻوليون جيڪي تمام گھڻو عرصو انساني برادريءَ ۽ ڀائپيءَ واري لاڳاپي کي قائم رکندي ڌرتيءَ تي چرپر ۾ رھيون آھن ۽ اھي ٻوليون جن جو ادب گروھي ۽ تفريقي ادب نھ پر انساني ۽ اجتماعي ادب آھي ۽ اھي ٻوليون جن جو ڪلچرل مواد گروھن ۽ ٽولن تي ٻڌل نھ پر مجموعي انساني ڪلچر جي بنيادن تي ٻڌل آھي ۽ اھي ٻوليون جيڪي پنھنجي سماجن کي انسان جي گڏيل ورثي يعني خير، امن ۽ خوشحاليءَ جي طرف وڌڻ ۾ مدد ڪن ٿيون، سي سڀ انھيءَ لائق آھن تھ انھن کي زندھھ رکيو وڃي ۽ انھن کي وڌايو وڃي. لازم آھي تھ انساني وسيلن سان انھن کي سماجن ۾ وڏي ۾ وڏو رتبو ۽ مرتبو وٺي ڏنو وڃي.

ھن خيال کان اسان جي اڳيان وڏي ۾ وڏو ڪم ھي آھي تھ اسان پنھنجي ٻوليءَ جي عظمت کي ثابت ڪرڻ لاءِ پنھنجي ڪلچر ۽ سماجي وٿن کي ماڻھن جي عظيم ورثي يعني انساني ڀائپيءَ ۽ امن جي مامرن ۾ سچو، سڀاويڪ، اھم ۽ ضروري ثابت ڪريون. ھي ڪم اسان سنڌي ٻوليءَ جي سماجي تاريخ لکڻ سان ڪري سگھنداسون، جنھن ۾ اھو ڏيکاريو ويندو تھ سنڌي ٻوليءَ سماج ۾ ڪھڙو ڪم ڪيو آھي ۽ خود سنڌي سماج پنھنجي ٻوليءَ جي معرفت ڪل انساني سماج ۾ ڪھڙو ڪردار ادا ڪيو آھي. پر ھيءُ ڪم ڪري ڪير؟(٧)

اشارا

(1) Alfred Khun-Study of Society Page 205

(2) Alfred Khun-Study of Society Pages 208,211,212

(3) Alfred Khun-Study of society Page 212

(4) Evolution of Culture Page 6

(5) The World of Man Page 12

(6) In Language, in Culture Pages 94, 161-162

(٧) ”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪردار“ الھداد ٻوھيو- نئين زندگي