باب چوٿون

---

خطي ۾ مروج لوڪ صنفن جو لساني جائزو

1- پهاڪا:

دنيا ۾ اهڙي ڪابه ٻولي ڪانهي، جنهن ۾ پهاڪا نه هجن ۽ نه وري ڪو اهڙو دؤر ٿي سگهي ٿو، جيڪو پهاڪن کان خالي هجي. پهاڪن مان نه رڳو وقت جي تاريخ جو پتو پوي ٿو،[1] بلڪ ملڪ جي عادات ۽ اطوار، رفتار ۽ گفتار، رسم ۽ رواج، ڪمال ۽ زوال، حرفت ۽ بدعت جو به جيئن جو تيئن پتو پوي ٿو. مطلب ته پهاڪا پنهنجي سماج جي آئيني جي حيثيت رکن ٿا. پهاڪن جو بنياد ڏندڪٿائون، مذهبي قصا، تاريخي واقعات، عام قصا، ڪهاڻيون ۽ نقل نظير ئي ٿي سگهن ٿا.[2] پهاڪا ٻهڳڻن جا ٻول سنڌ جي سياڻڻ جو آئينو آهن.[3] گهڻا پهاڪا ته هر دؤر تي ٺهڪي اچن ٿا.

پهاڪو اڪثر لفظي معنيٰ بدران ٻي معنيٰ ۾ ڪتب آندو وڃي ٿو. اهو ٻيو مطلب ئي اسان کي گهربل هوندو آهي، ڪجهه لفظي معنيٰ ۾ به استعمال ٿين ٿا، جن کي چوڻي چئبو آهي.[4]

بلوچستان جو هي خطو به سنڌي پهاڪن کان خالي نه آهي، جيڪي ان علائقي جي رهواسين جي عڪاسي ڪن ٿا. سنڌ جي پهاڪن تي ڪافي ڪم ٿيو آهي، پر بلوچستان ۾ موجود پهاڪن تي ڪوبه ڪم ڪو نه ٿيو آهي، جن کي ڪٺو ڪرڻ جي ضرورت هئي، ان خيال سان اسان ڪوشش ڪري هت اهڙن پهاڪن کي لساني بحث هيٺ آندو آهي، جن تي اڳ ۾ ڪم ڪونه ٿيو آهي. انهن مان ڪي پهاڪا پنهنجي عوامي مقبوليت سبب پوري سنڌ ۾ مروج ٿي چڪا آهن ۽ ڪي سنڌ جي پهاڪن سان هڪجهڙايون رکن ٿا، جن جي هت وضاحت به شامل ڪئي ويئي آهي.

1- بنگاهي جهيڙو:

هي پهاڪو جغدالي علائقي ۾ جهل مگسيءَ جي علائقي سان تعلق رکي ٿو. بنگاهه جهل مگسيءَ جي اتر طرف هڪ واديءَ جو نالو آهي. هن علائقي ۾ هڪ ڀيري رند، جمالي، چانڊين ۽ مگسين جي وچ ۾ ڇتي جنگ لڳي هئي، جنهن  ۾  سوين جانيون ضايع ٿيون هيون. ماڻهن جي اهڙي ڪشت و خون بعد سنڌي ٻوليءَ ۾ هي پهاڪو مقبول ٿيو.[5] جڏهن به ڪنهن سخت جنگ جو ذڪر ٿئي ٿو، ان وقت ”بنگاهي جهيڙي“ جو مثال ڏنو وڃي ٿو، جيڪو هاڻ مقبوليت سبب سنڌ تائين مشهور ٿيو آهي.[6]

2- موسن شاهه جي چٽي:

ڪڇي ضلعي جي ڳوٺ شاهه پور جي سيدن مان سيد محسن شاهه پنهنجن جت قوم جي هارين کي زبردستي نماز پڙهائڻ جي ڪوشش ڪندي کين روزانه نماز پڙهائڻ تي مجبور ڪندو هو. جتن يا علائقي جي ماڻهن هن مجبوريءَ کي ”سيد محسن جي چٽيءَ“ جو نالو ڏيئي ڇڏيو، جنهن بعد ۾ موسن[7] شاهه جي چٽي نالي سان هڪ پهاڪي جي حيثيت حاصل ڪري ورتي.[8]

3- نه صافين نه ڪڙڪين:

هي پهاڪو فراڪي محاوري جو آهي. صافي ۽ ڪڙڪ سبيءَ کان چئن پنجن ميلن جي مفاصلي تي ٻن ڳوٺن جا نالا آهن. صافي ۽ ڪُڙڪ علائقي جي ٻن پٺاڻ قومن جا نالا به آهن، جيڪي پنهنجن گهرن ۾ به سنڌي ٻولي ڳالهائيندا آهن. هي پهاڪو علائقي جي هڪ فقير جو آهي. حقيقت هيئن آهي ته هڪ دفعي ٻنهي ڳوٺن ۾ خيرات پئي هلي، فقير خيرات جو احوال ٻڌي صافين جي ڳوٺ پهتو، جتي ديڳيون اڃا چاڙهيون ڪونه ويون هيون. هن کي بک به ڏاڍي لڳل هئي. جڏهن معلوم ٿيس ته ڪڙڪن جي ڳوٺ ۾ به خيرات جو بندوبست آهي، جيڪو اتان ٻه اڍائي ميل پري هو. هو يڪدم اوڏانهن روانو ٿيو. جڏهن اتي پهتو ته خيرات ختم ٿي چڪي هئي. هن کي ٻيهر خيال ٿيو ته هاڻ صافين ۾ ديڳون تيار ٿيڻ واريون هونديون، سو ڀڳو اوڏانهن، پر اتي به هن جي پهچڻ کان اڳ خيرات ختم ٿي چڪي هئي. تڏهن ماڻهن چرچي طور هن ڳالهه کي پهاڪي جي صورت ڏيئي ڇڏي ته ”نه صافين جو نه ڪڙڪن جو رهيو“.[9]

هي پهاڪو سنڌ جي پهاڪي ”ڌوٻي جو ڪتو نه گهر جو نه گهاٽ جو“ سان مشابهت رکي ٿو.

4- ڪاٿي ڪوري ڪاٿي تراران:

هي پهاڪو به فراڪي محاوري واري علائقي جو آهي. علائقي ۾ ٻن بلوچ قبيلن جي وچ ۾ زبردست جنگ لڳي، هرڪو پنهنجن ماڻهن جي مدد لاءِ ترارون کڻي جنگ طرف ڀڄڻ لڳو. ڪن ماڻهن اتان جي ويٺل ڪورين کي چيو ته ”توهان به هلو ساٿ ڏيو ۽ وٺو ترارون“ تنهن تي ڪورين وراڻيو ”ڪاٿي ڪوري ڪاٿي تراران“ يعني ”ڪٿي ڪوري ڪٿي ترارون“ علائقي جي محاوري سبب اهو مٿين شڪل اختيار ڪندي پهاڪي طور مشهور ٿيو. هي پهاڪو سنڌ جي ”ڪاڏي ڪوري ڪاڏي ترار“ پهاڪي سان مشابهت رکي ٿو.

5- جوهي کان لوهي نه واهي نه اوهي:

هي پهاڪو جغدالي علائقي سان تعلق رکي ٿو، جيڪو هن خطي جي ڪاڇي واري علائقي روهه جبل جي آسپاس جو آهي. جو هي کان روهه جبل وڃڻ لاءِ وچ تي لوهي شهر ڏانهن ويندڙ رستو ۽ علائقو اچي ٿو. تنهن تي آڳاٽو ڪابه وسندي ڪانه هوندي هئي، جنهن سبب ان علائقي کي لاوارث علائقو سڏيو ويندو هو. ان لاوارثيءَ سبب علائقي جي نسبت سان ”جوهي کان لوهي نه واهي نه اوهي“ پهاڪو وجود ۾ آيو.[10] جيڪو جغدالي محاوري ۾ ”جوئي کئون لوئي نه وائي نه اوئي“ طور استعمال ڪيو ويندو آهي.

6- مراد گنجي جو  ڦاهو:

هي پهاڪو جغدالي محاوري واري علائقي سان تعلق رکي ٿو ۽ ان وقت استعمال ڪيو وڃي ٿو، جڏهن ڪو ماڻهو هوندي سوندي ناشڪريءَ جو مظاهرو ڪري. قناعت ۽ صبر کان ڪم نه وٺي. هن پهاڪي جو پسمنظر هن ريت آهي. ڪلهوڙن جي دؤرِ حڪومت ۾ ناڙي ۽ ڪڇي علائقي جو نائب مراد گنجو نالي هڪ سماٽ هو، جيڪو گنداواهه ۾ رهندو هو.

ان زماني ۾ به اڄ وانگر مٿين جابلو علائقي جا بروهي سردين کان بچڻ ۽ مالداريءَ جي خيال سان جبلن کان هيٺ لهي ڪڇيءَ جي هن علائقي ۾ آباد ٿيندا هئا. ان دوران ريڍي ۽ ٻاڪري مال طرفان سماٽن جي فصلن کي پهتل نقصان جي فرياد تي ڪلهوڙن جو هي حاڪم مراد گنجو بروهين تي طرح طرح جا ظلم ۽ زيادتيون ڪندو هو، جن ۾ ڦاهي جي سزا به شامل هئي. اهڙيءَ طرح ٿوري ٿوري ڏوهه لاءِ ڦاهي جهڙي وڏي سزا علائقي ۾ ناپسند ڪئي ويئي، جنهن سبب ان مقبوليت حاصل ڪندي هڪ نيم تاريخي پهاڪي جي صورت اختيار ڪئي. جغدالي محاوري ۾ اهو پهاڪو ”مراد گنجي جو ڦائو“ ۽ بروهي زبان ۾ ”مراد گنجه ناپائو“ طور مشهور آهي.[11] ڦاهو لفظ مان ”هه“ حذف ڪري ”ء“ استعمال ڪئي وڃي ٿي.

7- سنڌ ڇورا پال:

هي پهاڪو هن خطي ۾ مروج آهي، ڇوته هن خطي جا اڪثر بروهي ۽ بلوچ خاندان اونهاري جي موسم ۾ لڏپلاڻ ڪري سنڌ طرف اچن ٿا ۽ اتي پنهنجو گذر سفر ڪن ٿا. سياري ۾ هو واپس پنهنجي جابلو علائقن ۾ وڃي آباد ٿين ٿا. ان روزگار ۽ گذر سفر ڪرڻ سبب هن علائقي ۾ سنڌ لاءِ مٿيون پهاڪو وجود ۾ آيو آهي.[12]

8- چانڊيا مگسي جهيڙو:

هي پهاڪو به جغدالي علائقي سان تعلق رکي ٿو، جيڪو چانڊين ۽ مگسين جي قديم جهيڙن سبب وجود ۾ آيو آهي ۽ اڪثر جهيڙن جهڳڙن وقت مثال طور پيش ڪيو ويندو آهي.[13] ٻئي قومون جابلو قومون آهن، هڪٻئي سان دنگئي هئڻ ڪري اڪثر جنگيون ڪندا رهندا هئا. ان جنگين کي علائقي جي محاوري ۾ ”ماهو“ به چئجي ٿو.[14] جنهن جو مقصد خونريزي آهي ”جهيڙو“ کي ”جيڙو“ جي اُچار سان استعمال ڪبو آهي يا وري ائين چئبو آهي ته فلاڻا پاڻ ۾ چانڊيا مگسي لڳا پيا آهن.

9- بڻي ته بڻي نه ته دائودخان پڻي:

هي پهاڪو فراڪي محاوري واري علائقي جو نيم تاريخي پهاڪو آهي، جيڪو علائقي ۾ سخاوت ۽ اعليٰ ظرفيءَ جي لحاظ کان مقبول آهي. علائقي جي ڪنهن حاڪم دائودخان پڻي جي نالي سان نسبت رکندي، مشهور آهي.[15] دائودخان پڻي علائقي جو هڪ بهادر پٺاڻ حڪمران هو ۽ توڪل جو ترهو ٻڌي هر ڪم ڪندو هو. ان ئي خيال سان ماڻهن ان جي ان خاصيت کي پهاڪي جي حيثيت ڏيندي، پهاڪي طور استعمال ڪن ٿا ته ڪم ٿيو ته ٺيڪ آهي نه ته دائودخان وانگر بيفڪر رهجي. يعني ”بڻي ته بڻي نه ته دائود خان پڻي“ جو پهاڪو ڪم آڻجي ٿو. هي پهاڪو سنڌ جي ”بڻي ته بڻي نه ته اسماعيل خان جي ڦڻي“ پهاڪي سان هڪجهڙائي رکي ٿو. انهيءَ کان علاوه سنڌ ۾ چئبو آهي ته ”بڻي ته بڻي، نه ته دال روٽي گهڻي“.

10- رنن ڪيڙا جمعا، ڇورن ڪيڙون عيدان:

هي پهاڪو فراڪي علائقي جو آهي، جيڪو انهن زالن ۽ ٻارن لاءِ ڏنو ويندو آهي، جيڪي زالون رنڙ ٿي ويون هجن ۽ اهي ٻار جيڪي ڇورا هجن. رنن زالن جا مڙس مري چڪا هجن، تن جون ڪهڙيون خوشيون ٿي سگهن ٿيون. اهڙيءَ طرح جن ٻارن جا والدين وفات ڪري چڪا هجن، تن جون عيدون ڪهڙيون هونديون. فراڪي محاوري ۾ ”ڪيڙا“، ”ڪهڙا“ بدران ۽ ”ڪيڙيون“، ”ڪهڙيون“ بدران ۽ ”عيدان“ جا لفظ ”عيدون“ بدران استعمال ڪيا ويا آهن. هن پهاڪي جو مقصد انهن سان همدردي به ظاهر ڪرڻ آهي، جيڪي امداد جا حقدار آهن.

11- ڏٺي پير پنيون مرادان:

هي پهاڪو جغدالي محاوري سان تعلق رکي ٿو ۽ ان دوست لاءِ چيو ويندو آهي، جيڪو پنهنجي ڪنهن ڪم سانگي ڪنهن دوست وٽ ويندو هجي، پر اهو کيس دلاسا ڏيئي واپس ڪري ڇڏيندو هجي. اها ڳالهه جڏهن گهڻن ماڻهن کي پئجي ٿي، تڏهن مٿيون پهاڪو مثال طور پيش ڪجي ٿو، ته ان پير کي ڏٺوسين ۽ آزمايوسين اهو مرادون پوريون ڪري ڪونه سگهندو، ان ڪري هاڻي تون ڪو ٻيو بندوبست وڃي ڪر. ”پُنيون“، پوري ٿيڻ کي چئجي ٿو. هيءُ پهاڪو باقي سڄيءَ سنڌ ۾ به ڏنو ويندو آهي.

12- ڄٽ اَئون ڦٽ ٻڌا ڀلا:

چوڻي آهي ته ڪو بيوقوف مست ماڻهو جنهن کي ڇڏي ڏيڻ سان هو نقصان ڪندو هجي ۽ ڦٽ جنهن کي پٽي نه ٻڌبي ته اهو خراب ٿي نقصان ڏيندو رهندو. انهن ٻنهي ڳالهين کي ملائي جغدالي محاوري ۾ هي پهاڪو استعمال ڪيو وڃي ٿو. پهاڪي ۾ ”اَئون“ جو لفظ ”۽“ بدران استعمال ڪجي ٿو.

13- هڪ اڻ هوند ٻيو حفال بڇڙا:

جغدالي علائقي ۾ هي پهاڪو ان ماڻهوءَ لاءِ استعمال ڪيو وڃي ٿو، جيڪو کائڻ پيئڻ لاءِ لاچار هجي، پر ان حالت باوجود به برا ڪم ڪندو وتو هجي. ”حفال“ جو لفظ هت ”افعال“ لاءِ ڪم آندل آهي. هي پهاڪو پوري سنڌ ۾ مروج آهي، رڳو لفظ ”افعال“ ڪم اچي ٿو.

14- وائڙي ڪتي واء تي مالڪ ڄاڻي شڪار تي:

هي پهاڪو ان بيڪار ماڻهوءَ لاءِ ڏنو وڃي ٿو، جيڪو پنهنجي ليکي گهمندو وتندو رهي ۽ عام ماڻهو ان کي ڪنهن ڪم سانگي گهمندو رهڻ سمجهندا هجن، پر حقيقت ائين نه هجي. ان لاءِ مٿيون پهاڪو جوڙي استعمال ڪيو وڃي ٿو. ”واء“ جو لفظ ”واءُ“ بدران ڪم آندو ويو آهي، جيڪو جغدالي محاوري ۾ استعمال ٿئي ٿو.

15- بار گڏهه تي هِينگي کوتي:

جغدالي علائقي جي هن پهاڪي جو پسمنظر هن طرح آهي ته، ڪو ماڻهو ڪنهن ٻئي غريب ماڻهوءَ جي اڪثر مدد ڪندو رهندو هو، پر هن جو هڪ دوست سندس اِها ڪار پسند ڪونه ڪندو هو ۽ اڪثر کيس ٽوڪيندو رهندو هو. تنهن تي هڪ ٽئين دوست ان لاءِ هي مثال ڏيندي کيس ٽوڪيو ته ”بار گڏهه تي هينگي کوتي“، ”هينگي“ جو لفظ ”چِنگهي“ معنيٰ لاءِ استعمال ڪيل آهي. سموري پهاڪي جو مقصد هي آهي ته خرچ هڪڙو ڪري ته تڪليف ٻئي کي ٿئي ٿي. هي پهاڪو ”ڏنڀجي گڏهه سور ٿئي ماٽيءَ کي“[16] پهاڪي سان هڪجهڙائي رکي ٿو.

16- بيڪاري کئون بيگاري ڀلي:

هي پهاڪو ڪنهن بيڪار وقت گذارڻ بدران ڪنهن بيگار ۾ گذارڻ لاءِ ڏنو ويندو آهي. مقصد اهو آهي ته جيڪڏهن ڪو ائين بيڪار بي روزگار ٿي پنهنجو وقت اجايو پيو وڃائي. ان کان ڪنهن جي بيگار ۾ ڪم ڪرڻ وڌيڪ بهتر شيءِ آهي. ”کئون“ جو لفظ ”کان“ بدران استعمال ڪيل آهي. سياڻن جو قول آهي ته حرڪت ۾ برڪت آهي، ان ڪري هي پهاڪو مقبول ٿيو آهي.

17- هڪ وڻي نه ٻيو جوتن سوڌو جهوليءَ ۾:

هي پهاڪو ان ماڻهوءَ لاءِ ڏنو ويو آهي، جيڪو ڪنهن دوست کي وڻندو به نه هجي، پر اهو ان جي باوجود ان کان مختلف حجتون پوريون ڪرڻ چاهيندو هجي. اهڙيءَ طرح ماڻهوءَ کي طنزيه اهو پهاڪو چئي ٻڌائبو آهي ته جيئن آئنده ائين نه ڪري. سنڌ ۾ چوندا آهن ته ”ڄٽ کي منهن ڏي ته جتين سوڌو کٽ تي.“

18- هر ڏينهن جامڀر جو جمعو:

هي پهاڪو جغدالي علائقي ۾ مروج آهي، جيڪو ڪنهن عياش عورت لاءِ چيو وڃي ٿو، جيڪا هر روز پنهنجي عادت پوري ڪري ٿي. ان ڪري ان ڳالهه مقبوليت حاصل ڪئي ته جامڀر جو هر روز جمعو آهي. ”جامڀر“ لفظ ”عياش“ بدران استعمال ڪيل آهي.

19- دمبورو وڄائي وڄائي ٿَڪَم:

فراڪي محاوري جو هي پهاڪو سنڌ جي پهاڪي ”رڍن اڳيان رباب وڄائڻ“[17] سان هڪجهڙائي رکي ٿو. هي پهاڪو اڪثر ڪري ان وقت استعمال ٿيندو آهي، جڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ کي ڪا ڳالهه مڃرائڻ لاءِ گهڻا وس ڪري پر هو نه مڃي، تڏهن هي چئبو ته ”دمبورو وڄائي وڄائي ٿَڪم“ پر ڪجهه نه ٿيو. سڀ ڪوششون بيڪار ويون. فراڪي محاوري ۾ ”ٿَڪَس“ لاءِ ”ٿَڪَم“ جو لفظ استعمال ڪيو وڃي ٿو.

20- هڪ الله جي نالي ٻيو حلوي سان:

ڪنهن فقير اچي گهر وارن کان ماني گهري، ماني وٺڻ بعد هن حلوو گهريو. تنهن تي ڪنهن چيو ته هڪ الله جي نالي ٻيو حلوي سان. هي پهاڪو ان لاءِ به ڪم ايندو آهي، جو ڪو ماڻهو ڪنهن تي ڪو ٿورو ڪري، ان جي باوجود هو ٻي حجت به منجهس رکيو اچي. تڏهن ٽوڪ طور ائين چئجي ٿو.

21- بروهڪي ٿوڻي/ ٻروچڪي ٿوڻي:

هي پهاڪو به هن ئي علائقي جو آهي. ان جو پسمنظر هن طرح آهي ته هڪ بروهي ٻيو ڄاموٽ پاڻ ۾ گهاٽا دوست هئا. هڪ دفعي ڄاموٽ پنهنجي گهر جي مَنَهه لاءِ بروهيءَ کان ٿوڻي وٺي آيو ۽ مَنهه ۾ هڻي مَنهَه تيار ڪيائين، پر پوءِ اهو بروهي روزانو ماني کائڻ وقت سندس گهر ۾ ويهي پنهنجي ٿوڻيءَ جي تعريف ڪري ماني کائي هليو ويندو هو. ڄاموٽ بروهيءَ جي ان روش کان اچي تنگ ٿيو. نيٺ هڪ ڏينهن ڪاوڙ ۾ اچي مَنَهه ڊاهي ٿوڻي کڻي ڏنائينس ۽ چيائين ته مهرباني ڪري اڳتي هت نه ايندو ڪر. اها ڳالهه جڏهن ماڻهن ٻڌي تڏهن کڻي ان ڳالهه ”بروهڪي ٿوڻي“ نالي هڪ پهاڪي جي صورت اختيار ڪئي.[18] سنڌ طرف ”ٻروچڪي ٿوڻي“ مشهور آهي.[19]

22- ٻروچڪي ڄنگهه:

هڪ ڀيري هن خطي ۾ سنڌي ۽ ٻروچ جي وچ ۾ اچي ملهه جو مقابلو ٿيو. پهرين ملهه سنڌيءَ هنئين، ٻروچ چيو ته ٻي ملهه جنهن هنئين ان کٽيو. اهڙيءَ طرح ٻي ملهه به سنڌي هنئين. پر ٻروچ  ڇا ڪيو جو هيٺان ئي پنهنجي ڄنگهه سنڌيءَ مٿان رکي ڇڏي ۽ ٻروچڪي ڏاڏر رکي چوڻ لڳو ته ملهه مون دسي آهي. ڏس منهنجي ڄنگهه تنهنجي مٿان آهي!! سنڌي گهڻو ڦٿڪيو، پر ٻروچ پنهنجي ٻروچڪي زور تي شرط کڻي ويو. بعد ۾ ماڻهن ان ڳالهه کي مشهور ڪيو، جيڪا هاڻ هڪ پهاڪي جي صورت اختيار ڪري چڪي آهي.

23- پٺاڻڪو قرض:

هن خطي ۾ مقبول پهاڪو آهي. هن جو پسمنظر هن طرح آهي ته پٺاڻ اڪثر پنهنجو واپاري ڪپڙو قرض تي وڪڻندا آهن ۽ مقرر ڪيل مدي تي اچي در وٺندا آهن. هڪ ڀيري ڇا ٿيو جو مقرر مدت کان اڳ گهر وارا جاءِ وڪڻي ٻئي طرف هليا ويا. پٺاڻ اچي نون ويهڻ وارن کي سوڙهو ڪيو. آخر جهڳڙو ٿيو. ماڻهن ان ڳالهه کي ايترو ته مشهور ڪيو جو ان ڳالهه پهاڪي جي حيثيت حاصل ڪري ورتي. انهن پٺاڻن ۾ اها عادت به آهي ته مقرر مدت تي ڇابه ٿئي هو پنهنجا پيسا جيستائين وصول ڪونه ڪندا اوستائين کين ڪونه ڇڏيندا ۽ جهڳڙندا رهندا. پٺاڻڪي قرض بابت خطي ۾ هي روايت[20] به مروج آهي ته جڏهن پٺاڻ پنهنجو قرض وٺڻ آيو ته کيس ٻڌايو ويو ته اهو ماڻهو فوت ٿي چڪو آهي. پٺاڻ چيو ته مان کيس ڪونه ڇڏيندس مون کي هڪ ڏنڊو ڏيو ۽ ان جي قبر ڏيکاريو. ماڻهن سمجهيو ته هي تمام ڏکيو لڳو خبر نه آهي ته قبرستان جي ڪهڙي حالت ڪندو،  ان ڪري مجبور ٿي، ٻين اهو قرض لاٿو. اهڙيءَ طرح ”پٺاڻڪو قرض“ هڪ پهاڪي جي حيثيت حاصل ڪري چڪو آهي.

24- واڻڪي ملهه:

هي پهاڪو حقيقت ۾ ڀاڳ شهر جو آهي، قصو هيئن آهي ته هڪ ڀيري ملهه جو مقابلو ٿيو، جنهن ۾ هڪڙي ٻروچ سڀني پهلوانن کي ملهون هڻي ۽ ميدان تي بيهي سڀني کي رعب سان دعوت ڏيڻ لڳو ته آهي ڪو باقي بچيل وڙهڻ وارو؟ پر ڪوبه ڪونه پيو اٿي. اتي هڪڙو هندو ملهه ڏسڻ لاءِ آيو هو. سو ٺاهوڪو پهلوان پيو لڳي، ماڻهن ان کي همت ۽ دلاسا ڏيئي وڙهڻ لاءِ آماده ڪيو. اتفاق سان هندو ٻئي ملهون ٻروچ کي هڻي ويو. وڏي واهه واهه ٿي وئي. ٻروچ جي وڏي بيعزتي ٿي پيئي ۽ خار مان هندو کي ڏسڻ لڳو. هندو ٻروچ کي خار مان پاڻ ڏانهن ڏسندي اچي ڊنو ۽ روئڻ لڳو. ماڻهو حيران ٿيا ته خوش ٿيڻ بدران هندو روئي ٿو. سبب پڇيائونس، پهرين ته هو ٻڌائي ڪونه پيو. آخر جڏهن مجبور ٿيو، تڏهن ڏڪندي ڏڪندي ٻڌايائين ته ٻروچ جي بي عزتي ٿي آهي ۽  هاڻي هو  مونکي اُڦٽ ماريندو، ان ڪري روئان ٿو. تنهن تي ماڻهو سڀ کليا ۽ هن ڳالهه کي ايترو ته مشهور ڪيائون جو ان هڪ پهاڪي جي حيثيت حاصل ڪري ورتي.

25- پانجو گهر هنگي ڀر، ٻئي جو گهر ٿڪ کئون ڏر:

هي پهاڪو به ڀاڳ جي آسپاس سان تعلق ٿو رکي. هن پهاڪي جو پسمنظر هن طرح آهي ته ماڻهو پنهنجي گهر ۾ ڇابه ڪري، توڙي ان کي هنگي ڀري ته ڪابه ڳالهه نه آهي، پر هو جيڪڏهن ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ جي گهر ۾ آهي ته اتي هن کي ٿڪ اڇلائڻ کان به ڊڄڻ گهرجي، ڇوته اهو پرايو گهر آهي. ان خيال سان ماڻهن ان ڳالهه کي هڪ پهاڪي طور مشهور ڪري ڇڏيو آهي. ”پانجو“ لفظ ”پنهنجو“، ”کئون“ جو لفظ ”کان“ ۽ ”ڏر“ جو لفظ ”ڊڄ“ بدران استعمال ڪيو ويو آهي.

26- ٻروچڪو ٽوڻو:

هي پهاڪو هن علائقي جي جغدالي محاوري سان تعلق رکي ٿو. اصل ۾ آڳاٽي وقت ۾ حڪيمن ۽ ڊاڪٽرن جي کوٽ سبب اڪثر ماڻهو جهونن ٻروچن کان ماڻهن توڙي جانورن جو علاج ڦل، دعا، ٽوڻو، دونهون يا ڏنڀ سان ڪرائيندا هئا، جنهن سان اتفاق سان فائدو به ٿي ويندو هو. ان ڪري اها ڳالهه ٻروچڪو ٽوڻو جي نالي سان مشهور ٿيندي پهاڪي جي صورت اختيار ڪري ورتي، جيڪا اڄ به اڳ وانگر مقبول آهي، ڇوته ٻهراڙين ۾ اڃا تائين ساڳيءَ طرح سان علاج پيو هلي.

27- مُڪُر ماءُ وارو آسرو:

هن پهاڪي جو پس منظر هن طرح آهي جو مڪر مڇي جو ساهه تمام دير سان ختم ٿيندو آهي. اڪثر ڏٺو ويو آهي ته مڪر کي ٽڪر ٽڪر ڪري جڏهن ديڳڙيءَ ۾ وجهبو آهي، تڏهن به اهي گوشت جا ٽڪر تپش کان چرندا پرندا آهن، ان ڪري عام ماڻهن ۾ اها ڳالهه هن سان مقبوليت حاصل ڪئي آهي ته مڪر جي ماءُ کي پنهنجي ٻچي تي پورو يقين آهي ته هو جيئرو بچي نڪرندو. ايتري تائين جو هو ان کي ديڳڙيءَ ۾ پچڻ تائين ساريندي رهندي آهي. ان ڪري هن ڳالهه کي ”مُڪُر ماءُ وارو آسرو“ واري پهاڪي طور مقبوليت حاصل ٿي، جيڪو گهڻي تائين ڪنهن کي آسرو رکڻ تي ٽوڪ طور به چيو وڃي ٿو.

28- ماءُمري رکائي ڌيءَ گهري ڏهي:

جغدالي محاوري جو هي پهاڪو سنڌ جي ”گهر ۾ غرقي به مس اٿس دم هڻي ٿو ٺوڙهيءَ جو“[21] سان هڪجهڙائي رکي ٿو. مقصد ان جو هي آهي ته گهر ۾ کائڻ لاءِ پورو ڪجهه نه هجي ۽ ڌي پيئي نوابن وارا نخرا ڪري ۽ طعام چئي گهري. اهڙي ماڻهن لاءِ هي پهاڪو جوڙيو ويو آهي. هن پهاڪي ۾ ”ماءُ“ بدران ”ماء“ ۽ ”ڌيءَ“ بدران ”ڏي“ جا جغدالي لفظ استعمال ڪيل آهن.

2- چوڻيون:

چوڻيون سنڌي ٻوليءَ ۾ اصطلاحي حيثيت رکن ٿيون، جيڪي اسان جي وڏڙن، سياڻن، سالڪن، سگهڙن ۽ درويشن پنهنجي وقت جي حالتن پٽاندر جوڙيون آهن. چوڻيون علائقي جي ماحول جي عڪاسي ڪنديون آهن، ڇوته ان کي جوڙڻ وارا پنهنجي علائقي جي ماڻهن جي عادتن، رسم و رواج، رهڻي، ڪهڻي ۽ ماحول ۾ ٿيندڙ ڪن اهم حادثن ۽ موقعن کي مثال طور پيش ڪن ٿا، جيڪي بعد ۾ عام ماڻهن جي اصطلاح لاءِ مثال بڻجي وڃن ٿيون، ڇوته ڪي چوڻيون اصطلاحي، ته ڪي طنزيه، ڪي مثالي ته، ڪي دعائيه هونديون آهن. اهو ئي سبب آهي جو اهي واقعا ۽ حادثا بعد ۾ ماڻهن لاءِ مثالي چوڻيون ۽ پهاڪا بڻجي وڃن ٿا.

چوڻين کي اصطلاح به چئبو آهي، جيڪي هزارن جي تعداد ۾ اسان جي ٻوليءَ ۾ مروج آهن. ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو هن سلسلي ۾ لکي ٿو: ”اصطلاحن جو استعمال تقرير توڙي تحرير، نثر توڙي نظم کي دلنشين بڻائي ٿو. ٻن چئن لفظن جي ننڍڙي جملي ۾ مفصل مطلب سمايل هوندو آهي، جو پڙهندڙ ۽ ٻڌندڙ جي دل ۽ دماغ تي ايترو ته جلد اثر پيدا ڪري ٿو جو داستانن ٻڌائڻ سان ڪري نه سگهجي. هن مان اهو مطلب وٺڻ نه کپي ته عبارت ۾ اصطلاح ئي اصطلاح هجن. ڇاڪاڻ ته ائين ڪرڻ نه رڳو عبارت ثقيل ٿي پوندي، پر اصطلاحن جو مفهوم به فوت ٿي ويندو. مطلب ته اصطلاح اسان جي ٻوليءَ جي سونهن ۽ سرمائي سان گڏ اظهار خيال لاءِ ڄڻ اثرائتا الفاظ ۽ اشارا آهن، جيڪي اندر ۾ ويهي وڃن ٿا.“[22]

چوڻين جي ظاهري معنيٰ ۾ ئي ٻيا اصلاحي پهلو نڪرن ٿا، جيڪي انسان ذات جي ڀلائيءَ لاءِ وجود ۾ اچن ٿا. سنڌ ۾ اهڙي قسم جون سوين چوڻيون مروج آهن، جن تي سنڌي ادب ۾ ڪجهه ڪم ٿيو آهي، پر سبيءَ جي هن خطي ۾ مروج چوڻين تي اڳ ۾ ڪم ڪونه ٿيو آهي، جن کي گڏ ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪندي، اسان هت ڪجهه اهڙيون چوڻيون لساني جائزي سميت پيش ڪري رهيا آهيون.

انهن مان ڪي چوڻيون پنهنجي عوامي مقبوليت سبب سنڌ جي علائقن تائين مروج ٿي چڪيون آهن، جن کي اتان جو سمجهيو پئي ويو، پر سنڌي ادب ۾ انهن تي غالبن اڃا تائين قلم ڪونه کنيو ويو آهي. ان ڪري اسان اهڙين چوڻين کي زيربحث آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.

1- اٺ پانجي پيشاب کئون تِرڪي:

جغدالي محاوري جي هي چوڻي ڪنهن بيوقوف ماڻهوءَ لاءِ ڏبي آهي، جنهن کي ڪا سمجهه نه هجي ۽ هو ابتا سبتا ڪم ڪندو رهي. ان ڪري انهن کي اٺ جهڙو بيوقوف ڏيکارڻ لاءِ هي پهاڪو ڏجي ٿو. هن چوڻيءَ ۾ ”پنهنجي“ بدران ”پانجي“ ۽ ”کان“ بدران ”کئون“ جا لفظ استعمال ڪيل آهن.

2- چمڙي وڃي دمڙي نه وڃي:

هي چوڻي هن علائقي ۾ ڪنجوس ماڻهن لاءِ استعمال ڪئي ويندي آهي، جيڪي ماڻهو پئسو بچائڻ لاءِ پنهنجي جان کي به جوکم ۾ وجهن ٿا.

 

3- شل نه ڪارو مٿو ڪينجي ڪڍ لڳي:

هي چوڻي انسان ذات لاءِ ڏبي آهي، جيڪو جڏهن لاهي پائي ڪنهن جي ڪڍ لڳندو آهي، تنهن کي ضرور نقصان رسائيندو آهي، ان ڪري ان کان ڊڄڻ جي تلقين ڪندي هي چوڻي ٺاهي ويئي آهي. چوڻي ۾ ”ڪينجي“ جو لفظ ”ڪنهن جي“ ۽ ”ڪارومٿو“، ”انسان“ بدران ڪم آندو ويو آهي.

4- پيسو وڃي پت نه وڃي:

هي چوڻي پت وڃائڻ وارن کي تلقين ڪرڻ لاءِ ڏني وڃي ٿي، ڇوته ڪي ماڻهو ڪوڙا ٺڳ ۽ بي لڄا ٿين ٿا ۽ هو پئسي لاءِ پنهنجي عزت به وڃائي ويهن ٿا. اهڙي ماڻهن جي اصلاح لاءِ هي چوڻي جوڙي ويئي آهي ته جيئن هو سمجهي سگهن ته عزت جي اهميت پئسي کان وڌيڪ آهي.

5- واندو ڪتو به گندو:

هي چوڻي انهن ماڻهن جي اصلاح لاءِ جوڙي ويئي آهي، جيڪي ڪوبه ڌنڌو وغيره ڪونه ٿا ڪن ۽ پنهنجن مائٽن لاءِ آزار بڻيل هجن. انهن کي ڪتن کان به خراب ڪري پيش ڪرڻ ۽ غيرت ڏيارڻ لاءِ هي چوڻي وجود ۾ آئي آهي.

6- ساڳي ماني ساڳ سان:

هي چوڻي سنڌ جي ”ساڳيا لاٽون ساڳيا چُگهه“ پهاڪي سان هڪجهڙائي رکي ٿي. هن چوڻيءَ جو مقصد هي به آهي ته ڪنهن انسان کي پئسو هٿ اچي وڃڻ تي مغرور نه ٿيڻ گهرجي، ڇوته رب پاڪ ڪنهن وقت به ناراض ٿي ان کي اڳين حالت تي آڻي سگهي ٿو. جيئن پهاڪو چئجي ٿو.

7- چريي سان چڙجي نه:

چريي سان چڙڻ غلطي آهي، ڇوته هو چريو آهي، جيڪو چڙندو، ٿي سگهي ٿو اڳتي هلي ان جي بيعزتي به ٿي پوي. ان ڪري ان احتياط ڪرڻ لاءِ هي چوڻي وجود ۾ آئي آهي ته ”چريي سان چڙجي نه“.

8- جو چلهه تي سو دل تي:

هي چوڻي سنڌ جي ”اڳيان ويا وسري پويان لڳا مصري“ واري چوڻيءَ سان هڪجهڙائي رکي ٿي. هن جو مقصد هي آهي ته جيڪو ويجهي آهي، صرف ان کي ياد ڪرڻ يا وسارڻ درست نه آهي، جيڪي ڪجهه پري ٿي ويا آهن. انهن کي به ياد ڪرڻ گهرجي، ڇوته انهن جو به حق لڳي ٿو. هي چوڻي سنڌ ۾ به عام جام آهي.

9- گهر ڄاٽي کئون ڇڙو چڱو:

هي چوڻي ماڻهن کي گهر ڄاٽو ٿي شادي ڪرڻ کان روڪڻ جي تلقين ڪرڻ لاءِ جوڙي ويئي آهي، ڇوته گهر ڄاٽو اڪثر پنهنجي سس سهري، سالين، سالن توڙي گهرواريءَ جو محتاج رهي ٿو. ان کي اتي ڪابه عزت ڪونه هوندي آهي. چوڻيءَ ۾ ”کان“ بدران ”کئون“ ۽ ”غيرشادي شده“ بدران ”ڇڙو“ جا لفظ استعمال ڪيل آهن.

10- مالڪ ته مالڪي:

هي چوڻي ”ڌڻ ته ڌڻي نه ته وِڪڻ کڻي“ سان هڪجهڙائي رکي ٿي. ڇوته ڪابه شيءِ جيڪڏهن وٺجي ته ان جو خيال ڪرڻ گهرجي ۽ ان کي لاوارث ڪري نه ڇڏجي. اهڙن ماڻهن کي تلقين ڪرڻ لاءِ هي چوڻي جوڙي ويئي آهي.

11- حياتيءَ تي ڪيڙو اعتبار:

هي چوڻي عام ماڻهن کي نيڪي ڪرڻ يا پنهنجو جائز مقصد پورو ڪرڻ لاءِ چئي وڃي ٿي، ڇوته زندگيءَ تي ڪوبه اعتبار نه آهي. ان ڪري جيترو جلد ٿي سگهي نيڪ ڪم يا پنهنجو جائز مقصد پورو ڪري وٺجي. چوڻيءَ ۾ ”ڪهڙو“ بدران ”ڪيڙو“ جو لفظ استعمال ڪيل آهي.

12- چنڊرو چنڊري کي سئو ڪوهن تي ڳولي لهي:

هر ماڻهو پنهنجي طبيعت يا هم پيشه ماڻهوءَ سان ياري دوستي رکي ٿو. مثلاً موالي موالي سان ۽ چور چور سان وغيره. اهڙن ماڻهن جي دوستيءَ تي هي چوڻي جوڙي ويئي آهي. هن چوڻيءَ ۾ ”چنڊرو“ ۽ ”چنڊري“ لفظن ۾ ”ڊ“ جو حرف ”ر“ گاڏڙ مرڪب حرف آهن. ”ڳولي“ جو لفظ ”ڳولهي“ بدران استعمال ڪيو ويو آهي. سنڌي محاوري ۾ وري ائين چيو ويندو آهي ته ”چنڊو چنڊي کي نه سهي“.

13- ڳوهه کي کُٽي کڻي ته ڍيڍن جا گهر تاڙي:

هڪڙي ڳوهه ڍيڍن[23] جي گهر جي ڀرسان اچي پهتي ته هنن هڪدم ان کي پڪڙي پچائي کائي ڇڏيو. ڪنهن ماڻهوءَ هي چوڻي جوڙي ڇڏي ته ڳوهه کي جڏهن کٽي کڻندي آهي ته ڍيڍن جا گهر تاڙيندي آهي. هي چوڻي هاڻ اهڙن ماڻهن لاءِ به ڏني وڃي ٿي، جيڪي پنهنجي بيوقوفيءَ سبب پاڻ کي خطري وارين ڳالهين کان ڪونه ٿا بچائين ۽ ان طرف وڃن ٿا ۽ پنهنجو خيال ڪونه ٿا ڪن.

14- انڌو اچي سڄن کي کڻي وڃي:

ڪنهن وقت اوندهه ۾ سڄا ڪا شيءِ ڳولي نه سگهيا، پر اها شيءِ انڌي اچي لڌي، تڏهن سڄن تي ٽوڪزنيءَ لاءِ هي چوڻي وجود ۾ آئي آهي.

15- مينئن وٺرو ناڙي سائي:

جغدالي محاوري جي هي چوڻي ان وقت استعمال ڪئي وڃي ته جڏهن ناڙيءَ جو علائقو برسات سبب آباد ٿئي ٿو ۽ ماڻهو خوشحال ٿي پنهنجي رب جو شڪرانو ادا ڪن ٿا. هن چوڻيءَ ۾ ”مينهن“ بدران ”مينئن“ ۽ ”وُٺو“ بدران ”وُٺرو“ جا لفظ ڪم آندل آهن. جڏهن ته ”وُٺو“ ۾ ”ٺ“ جو حرف، ”ر“ گاڏڙ مرڪب حرف آهي، جيڪو هن خطي ۾ استعمال ٿئي ٿو. جيئن ”ڊ“، ”ڍ“ ۽ ”ٽ“ جهڙا ”ر“ گاڏڙ مرڪب حرف استعمال ڪيا وڃن ٿا. حرف ”ٺ“ جي مرڪب هئڻ بابت مٿين باب ۾ واضح طور بحث ڪيل آهي.

16- پرائي ٻوڙ تي اٽو ٻڌي هلڻ:

هي چوڻي انهن ماڻهن لاءِ جوڙي ويئي آهي، جيڪي پنهنجي همت کان ڪم نه وٺندي هر ڪم ٻين جي آسرن تي ڪن ٿا. اهڙن ماڻهن کي اڪثر ناڪامي ٿئي ٿي. ان ڪري انهن کي پنهنجي همت ڪرڻ جي تلقين لاءِ هي چوڻي وجود ۾ آئي آهي، جيئن، ”آپڻي گهوٽ ته نشا ٿيوَئي“[24] پهاڪو آهي. ان طرح هي چوڻي ڪم آندي وڃي ٿي. سنڌ ۾ وري چيو ويندو آهي، ”پرائي مال تي ٽوپي نراڙ  تي.“

17- وڻ وڻ جي ڪاٺي:

هي چوڻي مختلف ماڻهن بابت استعمال ٿئي ٿي. ڇوته هر ماڻهو پنهنجي طبيعت ۽ قسم جو هوندو آهي. ان لاءِ انهن جي ڀيٽ ”وڻ وڻ جي ڪاٺيءَ“ سان ڏني وڃي ٿي، ڇوته هرهڪ ڪاٺيءَ جو رنگ، سواد، افاديت پنهنجي هوندي آهي. هي چوڻي ڪنهن ماڻهن جي ميڙ وقت چئي وڃي ٿي.

18- ڪاريءَ وارا ڪک:

ڪي چور وڏي مصيبت کان پوءِ ڪنهن گهر ۾ گهڙيا ۽ اندر ڏٺائون ته ڪا شيءِ ڪانهي، تنهن تي ڪنهن چيو هت ته ڪاري وارا ڪک به نه آهن. ان قسم جي ڳالهين کي واضح ڪرڻ لاءِ هاڻ هي چوڻي استعمال ڪئي وڃي ٿي.

19- ما مري ڌي ڪان، ڌي مري چگهن ڪان:

ڪا ڇوڪري پنهنجي ماءُ جو خيال نه ڪندي هئي ۽ هو پنهنجي يار جي فڪر ۽ خدمت ۾ رهندي هئي. ماڻهن ان ڳالهه کي ناپسند ڪندي هي چوڻي ٺاهي ورتي. چوڻيءَ ۾ ”ماءُ“ بدران ”ما“، ”لاءِ“ بدران ”ڪان“ ۽ ”يارن“ بدران ”چَگهن“ جا لفظ استعمال ڪيل آهن، جيڪي هن خطي ۾ مروج آهن.

20- سُڪن سان ساوا بي سڙن:

هي چوڻي ان وقت استعمال ڪبي آهي، جڏهن قصور وارن سان گڏ بي قصور به تڪليف ۾ اچي وڃن ٿا. ان حالت کي جهنگ جي باهه سان تشبيهه ڏني وڃي ٿي، جتي سڪن وڻن سان گڏ ساوا وڻ به سڙي رک ٿي وڃن ٿا.

21- ڪانٽو ڇڪي رک سؤ تي:

هي چوڻي ان وقت جوڙي ويئي، جڏهن ڪنهن ڊرائيور غيرضروري طور پنهنجي گاڏي جي اسپيڊ سئو تي رکي گاڏي هلائي ايڪسيڊنٽ ڪري وڌو. ان طرح هاڻي طنزيه طور عام ماڻهو هي چوڻي استعمال ڪندا رهن ٿا.

 

22- هديرو گل ڪرڻ:

هي چوڻي ان وقت استعمال ٿئي ٿي، جڏهن ڪو ماڻهو ٻئي ڪنهن کي ايترو نقصان پهچائي جو اهو ختم ٿي وڃي، يا ڪو ماڻهو واپار يا ڌنڌي ۾ سخت نقصان کائي، ان لاءِ ائين چئبو آهي ته ”هديرو گل ڪري ڇڏيئين“ يا ”هديرو ئي گل ٿي ويس“، ”هديرو گل ٿيڻ“، ”ڪم لاهي ڇڏڻ“ يا ”ڪم لهي وڃڻ“ جي معنيٰ ۾ استعمال ڪيو وڃي ٿو.

23- ٽِڪي اَگهاڻي:

ڪنهن مصيبت کان بچڻ وقت چئبو آهي ته تنهنجي ڪا ”ٽِڪي اگهاڻي“ آهي. يعني خيرات قبول ٿي آهي.

ان کان علاوه ڪانگيرا ڪرڻ= پاڻ جهڙا پيدا ڪرڻ، رات منڌرات= اويلو وقت. ڏينهن شينهن= ڏينهن جو بيپرواهه هجڻ. ڪڻي گهٽ ڪاسو= ذري گهٽ عقل جو انڌو، بيوقوف ۽ ٻي واهه ناهي، لاچاري جي معنيٰ ۾ به چوڻيون استعمال ٿين ٿيون.

3- تڪيه ڪلام:

سنڌي ٻوليءَ جا تڪيه ڪلام به پهاڪي يا چوڻيءَ جي حيثيت رکن ٿا، ڇوته انهن ۾ طنز مزاح يا اصلاحي پهلو شامل هوندا آهن، جنهن جي استعمال ڪرڻ سان ٻڌڻ وارو ضروري ڪانه ڪا اصلاح ڪري وٺندو آهي. عام ماڻهن جي روزمره واري زندگيءَ ۾ ڳالهائڻ وقت ڪي ماڻهو مستقل عادت طور ڪي لفظ بار بار هر ڳالهه سان گڏائي استعمال ڪن ٿا، جن کي عام طور تڪيه ڪلام چئجي ٿو.

انهن لفظن ۾ ڪي لفظ نصيحت آميز آهن ته ڪي دعائيه آهن. ڪي طنزيه آهن ته ڪي پِٽ پاراتي تي مبني آهن، جن کي ٻڌڻ وارو متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي ڪونه ٿو سگهي. سنڌي ٻوليءَ جي اهڙن تڪيه ڪلامن مان ٻوليءَ جي وسعت جو به پتو پوي ٿو.[25] هرهڪ علائقي جي تڪيه ڪلامن ۾ فرق آهي، ڇوته اهي تڪيه ڪلام پنهنجي علائقي جي ماحول، رسم و رواج، اٿڻي ويهڻي ۽ ڀروارين ٻولين کان متاثر هوندا آهن، جن جي ٻڌڻ سان علائقي جي تهذيب ۽ تمدن جا اهڃاڻ نظر اچن ٿا.

سنڌ ۾ اهڙي قسم جا ڪيئي تڪيه ڪلام عام طور مروج آهن، پر سبيءَ جو هي خطو به اهڙن تڪيه ڪلامن کان خالي نه آهي، جيڪي هن خطي ۾ سنڌي ٻوليءَ جي اهميت کي وڌائڻ ۾ مددگار ثابت ٿي سگهن ٿا. ان خيال کي پيش نظر رکندي، اسان هت هن خطي جي ڪجهه اهڙن تڪيه ڪلامن کي لساني جائزي سميت پيش ڪرڻ ضروري ٿا سمجهون.

1- ڪاري جا: هي تڪيه ڪلام حقيقت ۾ ”ڪاري رن جا پٽ“ جي معنيٰ ۾ استعمال ڪيو وڃي ٿو، جيڪو طنزيه تڪيه ڪلام آهي. ”ڪاري“ مٿان مونث جو ”ءَ“ وارو اچار هن تڪيه ڪلام کان حذف ٿيل آهي.

2- گهر ساوا: هي تڪيه ڪلام دعائيه آهي، جنهن جو مقصد کيس دعا ڪرڻ آهي ته تنهنجو گهر سائو ۽ سرسبز هجي.

3- بيخئي سادو آن: ”صفا سادو آهين“ جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيل هن تڪيه ڪلام جو لفظ ”بيخَئي“ بروهي زبان جو آهي، جنهن جي معنيٰ ”اصل“ ۽ ”صفا“ يا ”مڪمل“ آهي. هي عام رواجي تڪيه ڪلام آهي.

4- خانه خراب: هي تڪيه ڪلام پٽ پاراتي وارو تڪيه ڪلام آهي، جيڪو بروهي، بلوچي توڙي پشتو ٻولين کان سنڌي ٻوليءَ ۾ به اچي شامل ٿيو آهي.

5- ڪِني رن جا پُٽ: هي تڪيه ڪلام طنزيه قسم جو آهي، جنهن جو مطلب ”گندي رن جا پُٽ“ آهي. هن ۾ ”ڪنيءَ“ لفظ جو ”ءَ“ اُچار حذف ٿيل آهي.

6- چنڊرا ڪم لاٿو هئي: پٽ پاراتي واري هن تڪيه ڪلام جي معنيٰ آهي ”ذري گهٽ سِر نيو هُيَئه“. ”چنڊرا“ جو لفظ ”ڊ“، ”ر“ گاڏڙ مرڪب حرف آهي ۽ ”هُيُئه“ بدران ”هَئي“ استعمال ٿيل آهي.

7- ڌَنورا: هي عام رواجي تڪيه ڪلام آهي، جيڪو هرهڪ ماڻهو کي چيو وڃي ٿو، جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي گار، پِٽ يا خراب ڳالهه نه آهي. ”ڌنورو“، لسي کي چيو وڃي ٿو.

8- اَمبل: هي به عام رواجي تڪيه ڪلام آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”همراهه“ يا عام ”ماڻهو“. هي بروهي زبان جو لفظ آهي. هيءُ لفظ سنڌ جي علائقي مهراڻي ۾ تمام گهڻو استعمال ٿيندو آهي.

4- ڳجهارتون:

”ڳجهارت“ سنسڪرت ٻوليءَ مان نڪتل آهي. ”ڳجهار  = گهُيه“ (اونهو)+ ارٿ (مطلب) مان ٺهيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي تمام اونهي مطلب واري حقيقت، يعني اها حقيقت جنهن ۾ اونهي رمز رچيل هجي.[26]

سنڌي لوڪ ادب ۾ ڳجهارت وڏي اهميت رکي ٿي، جنهن ۾ اهڙو  ته ڳجهه رکجي ٿو جو ان کي ڀڃڻ لاءِ وڏي ذهني جاکوڙ ڪرڻي پوي ٿي.

سنڌ ۾ مروج ڳجهارتن تي ڪافي ڪم ٿيو آهي. ٻوليءَ جي سڄڻن ان تي محنت ڪري هن صنف کان سنڌي ادب کي مالا مال ڪري ڇڏيو آهي.

         ڳجهارتن جا قسم[27]

 

 

ڳجهارت

 

 

سرائتي يا سريليون ڳجهارتون                     بي سريون يا سر کان ٻاهر ڳجهارتون

سنڌ وانگر بلوچستان جو هي خطو به ڳجهارت جهڙي اهم لوڪ ادب جي فن کان محروم نه آهي، جنهن تي ڪم ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪندي، مون ڪوشش ڪري اهڙين ڳجهارتن کي لساني بحث هيٺ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جن تي اڳ ۾ قلم ڪونه کنيو ويو آهي. ٿي سگهي ٿو ته انهن مان ڪي پنهنجي مقبوليت سبب سنڌ تائين اثرانداز ٿيون هجن، جن کي سنڌ جي ڳجهارتن مان سمجهيو ويو هجي.

هت خطي جون ڪجهه سريليون ۽ ڪجهه بي سريون ڳجهارتون پيش ڪيون ويون آهن، جن کي پڙهڻ سان علائقي جي ٻولي ۽ ماحول جو پتو پوي ٿو.

سريليون ڳجهارتون:

1- ڳجهارت:

ڏيڻي: پُنُون ته وڻ اَهو،

پر پانجي ذاتن ڪان.

ڀڃڻي:

پُنون ته قابل اَهو،

پر پانجي جوين ڪان.

فراڪي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ پنهون کي وڻ ڪري پيش ڪيو ويو آهي، جيڪو پنهنجن ذاتن لاءِ ٻڌايو ويو آهي. ڳجهارت جي ڀڃڻيءَ ۾ پنهون کي ”قابل“ وڻ نالي ٻڌايو ويو آهي، جيڪو هڪ (قابلي) ٻٻر جو قسم آهي. جڏهن هو قابل آهي ته پوءِ پنهنجن زالن ”جوين“ لاءِ يعني ذات جوين لاءِ قابل آهي.

هن ڳجهارت ۾ ”پنهون“ بدران ”پُنون“ لفظ استعمال ڪيل آهي، جنهن ۾ ”هه“ جو اچار حذف ٿيل آهي. اهڙيءَ طرح ”پانجي“، ”پنهنجي“ بدران ڪم آندو ويو آهي، جنهن مان ”ن“ ۽ ”هه“ جو اچار حذف ڪري ”الف“ جو اضافو ڪيو ويو آهي.

2- ڳجهارت:

ڏيڻي: راند جي نه ڪر،

نه ته وڻ نه ڪري وجهانءِ.

ڀڃڻي:

ٽرپا نه ڏي،

نه ته ٽُورو نه ڪري ڇڏيانءِ.

هن ڳجهارت ۾ راند لاءِ ٽرپا يا ٺينگ ڏيڻ ٻڌايل آهي. جڏهن ته ”وڻ“ لاءِ ”ٽُورو“ ڪرڻ جو ذڪر ڪيو ويو آهي. يعني جواب ۾ وڻ کي ٽُرڙ ڪرڻ يا ڇانگڻ يعني ان جون ٽاريون ڪپڻ جو اشارو ڪيل آهي.

هي ڳجهارت به فراڪي محاوري جي آهي، جنهن ۾ ”ٽرپا“ ۾ موجود ”ٽ“ ۽ ”ر“ جا حرف ”ر“ گاڏڙ مرڪب ”ٽ“ آهي ۽ ”ٽُورو“ جو لفظ اصل ۾ ”ٽُرڙ“ ڪرڻ يعني ڇانگڻ لاءِ استعمال ڪيل آهي. وڻن جون ٽاريون سياري ۾ لاهبيون آهن ته جيئن اُس حاصل ڪري سگهجي، ان کي ٽُرڙ ڪرڻ به چيو وڃي ٿو. ٽُورو ڪرڻ جي ٻئي معنيٰ اونڌو ڪرڻ آهي.

3- ڳجهارت:

ڏيڻي: آئين راند جيئن،

ڏٺئي ٻال جيئن،

تو ڇو ڀوڳ جو.

ڀڃڻي: آئين اوچتو،

ڏٺئي سُتي

تو ڇو دهلين

ڏيڻي جو مطلب: آئين راند ڪندو، ڏٺئي ٻارن وانگر پوءِ تون ڇو ڀڳين؟

ڀڃڻيءَ جو مطلب: آئين اوچتو نچندو ڪڏندو ڏٺئي ستي، يعني سُتل ڏسي ڇو دهلين ڇو ڊنين؟

هن ڳجهارت ۾ ”ٻار“ بدران ”ٻال“ سرائيڪي زبان جو لفظ ڪم آندل آهي. ”تون“ بدران ”تو“ يعني ”ن“ جو اچار حذف ڪري استعمال ڪيل آهي، جيڪي جغدالي محاوري جا اُچار آهن.

 

4- ڳجهارت:

ڏيڻي: نالو چڙيو نالي تي،

سڏيئي نالي کي.

ڀڃڻي: کبڙ چڙيو کبڙ تي،

سڏي جي کبڙ کي.

ڏيڻيءَ جو مطلب: نالو نالي تي چڙهي نالي کي ئي سڏڻ لڳو.

ڀڃڻي جو مطلب: کبڙ نالي هڪ ماڻهو کبڙ تي چڙهي ٻئي کبڙ نالي ماڻهوءَ کي سڏڻ لڳو.

فراڪي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”چڙهيو“ بدران ”چڙيو“ جو لفظ استعمال ڪيل آهي، جنهن ۾ ”هه“ جو اچار حذف ڪيل آهي.

5- ڳجهارت:

ڏيڻي: رک ڪاسبي جي من ۾، مندي مان نه ڪجان،

ڌڻي پوچان جان، ونان نال نالي اوڏي.

ڀڃڻي: رک عمر جي من ۾، ڪاري مان نه ڪجان،

مارن ڏي پوچاجان، ونان عزت سان اوڏي.

ڏيڻيءَ جو مطلب: اي الله!! ڪاسبي يعني عادتي جي من ۾ رحم وجهه ته جيئن منهنجي مان ۾ ڪا گهٽتائي نه ٿئي ۽ مالڪ وٽ پهچاءِ جان جيئن نالي سان اوڏانهن وڃان.

ڀڃڻيءَ جو مطلب: اي الله!! عمر جي من ۾ رحم وجهه ته جيئن هو منهنجي مان ۾ ڪا حرڪت نه ڪري ۽ مونکي پنهنجي عزت ۽ مان سان پنهنجي مان وٽ پهچائجان.

فراڪي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”ڪجانءِ“ بدران ”ڪجان“ جو لفظ استعمال ڪيل آهي، جنهن مان ”ءِ“ جو اُچار حذف ٿيل آهي. لفظ ”پهچائجان“ بدران ”پوچاجان“ استعمال ٿيل آهي. ”وڃان“ بدران ”ونان“ يعني ”ڃ“ بدران ”ن“ جو حرف ڪم آندو ويو آهي. اهڙيءَ طرح ”اوڏانهن“ بدران ”اوڏي“ جو لفظ استعمال ڪيو ويو آهي.

6- ڳجهارت:

ڏيڻي: پانجا پانجن تي پوڳهه نه سسئي.

ڀڃڻي: پو ڳوڙا ڳلن تي هار نه سسئي.

ڏيڻي جو مطلب: پنهنجا پنهنجن تي پوءِ ڳوڙها نه ڳهه يعني وهائي نه سسئي. هو هاڻ هليا ويا.

ڀڃڻي جو مطلب: پنهنجا ڳوڙها پنهنجن ڳلن يعني ڳٽن تي هاڻي نه وهائي هو هاڻ هتان هميشه لاءِ هليا ويا آهن.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ لفظ ”پنهنجا“ بدران ”پانجا“ ۽ ”پنهنجن“ بدران ”پانجن“ جا لفظ ڪم آندل آهن. ”پوءِ“ بدران ”پو“ ”وهائڻ“ بدران ”ڳههُ“ يعني ”ڳَهه“ جا لفظ ڪم آندل آهن. اهڙيءَ طرح ”ڳوڙها“ بدران ”ڳوڙا“ يعني ”هه“ حذف ڪيل لفظ ڪم آندو ويو آهي.

7- ڳجهارت:

ڏيڻي: وکر نه رک سسئي، پوکجي پنهل ڪاڻ.

ڀڃڻي: سرمو نه پاءِ سسئي، سوء رک پنهل ڪاڻ.

ڏيڻيءَ جو مطلب: اي سسئي تون پنهل جي وڃڻ کان پوءِ عيش عشرت نه ڪر، ان جي وڃڻ جي غم جو ڪو انتظام ڪر.

ڀڃڻي جو مطلب: اي سسئي تون پنهل جي وڃڻ کان پوءِ سرما وغيره نه پاءِ ۽ غم جو فڪر ڪندي سوءَ رک، ڇوته مرڻ واري جي غم ۾ به ڏک جو ڪو انتظام ڪبو آهي.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”لاءِ“ بدران ”ڪاڻ“، ”شوق“ بدران ”وِکِر“ جا لفظ ڪم آندل آهن. لفظ ”پاءِ“ بدران ”پائي“ ۽ ”سُوءَ“ بدران ”سُوء“ جا لفظ استعمال ڪيل آهن.

8- ڳجهارت:

ڏيڻي: من ۾ آئي ته ان جي ڇا ڪجي،

ڀڃڻي: محبت نائي ته ٽِڪي ڇا ڪجي.

ڏيڻي جو مطلب: جيڪڏهن دل ۾ محبت آهي ته اَن يعني کائڻ پيئڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي.

ڀڃڻي جو مطلب: جيڪڏهن دل ۾ محبت نه آهي ته پوءِ اتي رهي يا ٽِڪي ڇا ڪجي. ”ان“ يعني کائڻ پيئڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ لفظ ”آهي“ بدران ”آئي“ ۽ ”ناهي“ بدران ”نائي“ ڪم آندل آهن. يعني ٻنهي لفظن مان حرف ”هه“ حذف ٿيل آهي.

9- ڳجهارت:

ڏيڻي: کڻ ڪاٺ جو،

هڻ شهر کي.

ڀڃڻي: کڻ ٺپو،

هڻ ديري کي.

ڏيڻي جو مطلب: ڪاٺ جي ڪا شيءِ کڻي شهر کي وڃي هڻ.

ڀڃڻيءَ جو مطلب: ڪاٺ جو ٺپو کڻي. ان جي ڍيري کي ديري ۾ وڃي هڻبو آهي.

هي ڳجهارت جغدالي محاوري جي آهي، جنهن ۾ سبي ۽ جهيلار محسوس ڪري سگهجي ٿو. ڇوته ”کَڻُ“، ”هَڻُ“، ”ڪاٺُ“  ۽ ”شهر“ جون ”اُ“ پڇاڙيون حذف ڪري استعمال ڪيل آهن، جيڪي خطي جي ٻنهي محاورن ۾ مروج آهن.

10- ڳجهارت:

ڏيڻي: ڪک وئٽر تي،

مينجا لاتا اباڻن،

ڀڃڻي: پکڙا کوتڙن تي،

مينجا اڏيا اباڻن.

ڏيڻي جو مطلب: ڪک ۽ ڪاٺيون وهٽ تي منهنجن اباڻن لڳايا.

ڀڃڻي جو مطلب: پکڙا ۽ منهڙا منهنجا، منهنجن اباڻن وهٽ يعني کونڙن ۽ گڏهن تي اڏي ڇڏيا.

فراڪي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”وئٽر“ لفظ اصل ۾ ”وهٽ“ آهي، جنهن جي ”هه“ حذف ٿي ”ء“ ۾ تبديل ٿيل آهي. جڏهن ته ”ٽر“ اصل ۾ ”ر“ گاڏڙ مرڪب ”ٽ“ جو حرف آهي. لفظ ”مينجا“ ”منهنجو“ بدران ڪم آندل آهي. اهڙيءَ طرح ”لاتا“ يعني ”لڳايا“ يا ”اڏيا“ جي معنيٰ ۾ آندل آهي.

11- ڳجهارت:

ڏيڻي: حاڪماڻه ڏي تِنن کي،

جي مال جي ڪن.

ڀڃڻي: سلام ڏي تنن کي،

جي پڇا ڪن

ڏيڻي جو مطلب: حڪم ڏي تن کي، جيڪي حرس ۽ لالچ جي ڪن.

ڀڃڻي جو مطلب: سلام ڏي تن کي، جيڪي ڪنهن مطلب سان پڇا ڪن.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت جي لهجي ۽ جهيلار مان محاوري جو پتو پوي ٿو. هن ڳجهارت ۾ ”تن“ ”بدران ”تِنن“ جو لفظ ڪم آندل آهي، جيڪو تنهن جو جمع آهي.

12- ڳجهارت:

ڏيڻي: پکي ناهي عضوو ٿو ڦري،

ڀڃڻي: چانهه ناهي مٿو ٿو ڦري.

ڏيڻي جو مطلب: پکي ناهي ان ڪري عضبو ٿو ڦري.

ڀڃڻي جو مطلب: (پکي) چانهه ناهي مٿو ٿو ڦري.

پکي= چانهه پکي، (چانهه هڪ پکيءَ جو نالو آهي)

عضبو= مٿو.

چانهه نه ملڻ سبب ڪن موالين جو مٿو ڦرندو آهي. جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”عضبو“ بدران ”عضوو“ جو لفظ استعمال ڪيل آهي، جنهن ۾ ”و“ جو اُچار ”ب“ بدران ڪم آندو ويو آهي.

بي سريون ڳجهارتون:

1- ٽريچڪ ٽريچڪ ٽن ڄنگهن تي ڪاٺ ڪلهي تي ٽوپ مٿي تي:

هن ڳجهارت جو حل آهي ٽن ڄنگهن واري لوهي چلهه تي ديڳڙيءَ جو ڍڪڻ سميت رکيل هئڻ.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ”ٽِريچَڪ“ جي لفظ ۾ ”ٽر“ حقيقت ۾ ”ر“ گاڏڙ ”ٽ“ جو مرڪب حرف استعمال ٿيل آهي. اهڙيءَ طرح ”ٽن“ واري ”ٽ“ به ساڳي آهي.

2- اڇو قبو شاهه جو جينکي نه دري نه دروازو:

هن ڳجهارت جو حل آهي ”ڪڪڙ جو آنو“ جنهن ۾ ڪوبه سوراخ وغيره نه آهي، جنهن کي دري يا دروازو چئي سگهجي.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”جنهن کي“ لفظ بدران ”جينکي“ استعمال ٿيل آهي، جنهن ۾ ”ن“ ۽ ”هه“ حذف ٿيل آهن.

3- هيترڙو پٺاڻ، هيڏي پڇ ساڻ.[28]

هن ڳجهارت جو حل آهي ”سئي ڌاڳو“، جنهن ۾ سئي کي پٺاڻ ۽ ڌاڳي کي پڇ سان مشابهت ڏني ويئي آهي.

هي ڳجهارت فراڪي محاوري سان تعلق رکي ٿي، ڇوته ان ۾ پٺاڻ جو ذڪر ٿيل آهي. ان کان علاوه ”هيترو“ لفظ ۾ ”ڙو“ پڇاڙيءَ ۾ ملائي ان کي اڃا ننڍو ڪري پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي، جيڪا ڳجهارت جي ڳجهه سان تعلق رکي ٿي.

4- جِين ڇڪيس تِين ننڍي:

هن ڳجهارت جو حل آهي، پن واري ”ٻيڙي“ جيڪا جيئن ڇڪبي هلبي تيئن ننڍي ٿيندي رهندي.

فراڪي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”جيئن“ بدران ”جِين“ ۽ ”تيئن“ بدران ”تِين“ جا لفظ ڪم آندل آهن، جن ۾ ”ء“ جو اُچار حذف ٿيل آهي. ان کان علاوه ”ڇڪِينس“ بدران ”ڇِڪيس“ جو لفظ استعمال ٿيل آهي،  جنهن ۾ ”ن“ جو اُچار حذف ٿيل آهي.

5- ٻُجهارت ٻجهڙي جينکي ڪن نه پڇڙي:[29]

هن ڳجهارت جو حل آهي ”ڏيڏر“ جنهن کي ”ڪن“ ۽ ”پڇ“ ڪونه ٿين ٿا. ان ڪري هي ڳجهارت جوڙي ويئي آهي.

جغدالي محاوري جي هن ڳجهارت ۾ ”ٻجهارت“ جو لفظ اصل ۾ ڳجهارت لاءِ استعمال ٿيل آهي. هن خطي ۾ ڳجهارت ڪونه ٿو چيو وڃي. ان ڪري ”ٻجهارت“ جو لفظ ”ڳجهارت“ بدران استعمال ڪيل آهي.

”جنهنکي“ لفظ بدران ”جينکي“ استعمال ڪيو ويو آهي، جنهن مان ”ن“ ۽ ”هه“ جا ٻئي اُچار حذف ڪيل آهن.

5- پرولي:

پرولي هڪ ڳجهارتي هنر ۽ فن آهي، پرولي سنڌي لوڪ ادب جي هڪ پراڻي شاخ آهي. پروليءَ کي هنديءَ ۾ ”پهيلي“ چون. دراصل سنسڪرت ”پرهيلڪا“ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي، ڪنهن به وستو (شيءِ، چيز) يا وشيه جو اهڙو بيان جو ٻيءَ وستو يا وشيه سان ٺهڪي اچي ۽ گهڻي سوچ ۽ ويچار کان پوءِ ان کي ڀڃي سگهجي.[30]

سگهڙ ڪا شيءِ، نظارو ۽ حادثو وغيره ڏسي تمثيل ۽ سوال ذريعي لڪ ڪرائي ٿو . ٻيو ٺيندڙ تمثيل ۽ سوال سهي ڪرڻ بعد انهيءَ پاسي پيرو کڻندو آهي. ههڙين پرولين ۾ عقل جي دوڙ کپي، ڇوته پرائو عقل سهي ڪرڻ ڪا اَڪَ جي ماکي لاهڻي ناهي.[31] ان ڪري پرولين کي سمجهڻ تمام ڏکيو آهي. سنڌ ۾ مختلف قسمن جون پروليون مروج آهن، پر هن خطي ۾ ڪي ٿوريون پروليون مطالعي دوران هٿ آيون آهن.

پروليون به لوڪ ادب جو سرمايو آهن. ان ڪري سنڌي ٻوليءَ جي ڪن گهڻ گهرن ان تي ڪافي ڪم ڪيو آهي. هن خطي ۾ موجود ڪجهه پرولين کي اسان طوالت کان بچڻ خاطر مختصر طرح لساني جائزي سميت پيش ڪري رهيا آهيون. ٿي سگهي ٿو ته انهن مان ڪي پروليون پنهنجي مقبوليت سبب سنڌ تائين اثر رکنديون هجن، پر ڪوشش ڪري اسان انهن پرولين کي بحث هيٺ آندو آهي، جن تي سنڌ ۾ اڳ ڪم ڪونه ٿيو آهي.

پروليون:

1- پرولي:

ڏيڻي: هي زحمت وڪوڙيا مِينجا پرين.

هو زحمت ڏسڻ نه ڏين،

سدا خوش وسن به مِينجا پرين.[32]

ڀڃڻي: هي ڪوڙ وڪوڙيا مِينجا پرين،

هو رتي ڏسڻ نه ڏين،

سدا خوش وسن شل مِينجا پرين.

ڏيڻي جو مطلب: هي زحمت ۽ تڪليف ۾ ڦاٿل منهنجا پيارا پنهنجون اهي تڪليفون ڏسڻ ڪونه ٿا ڏين. دعا آهي ته شل اهي سدا خوش گذاريندا رهن.

ڀڃڻي جو مطلب: هي ڪوڙهه ۾ ورتل منهنجا پيارا پرين پنهنجون تڪليفون ۽ بيماريون ڏسڻ ڪونه ٿا ڏين، شل اهي هروقت خوش گذاريندا رهن.

فراڪي محاوري جي هن پروليءَ ۾ ”مُنهنجا“ بدران ”مِينجا“ جو لفظ ڪم آندل آهي. ”ڏِين“ جو لفظ اصل ۾ ”ڏِيَن“ طور استعمال ٿيل آهي، ڇوته ”ڏين“ هن خطي ۾ استعمال ڪونه ٿو ٿئي. اهڙيءَ طرح ”وَسِين“ بدران ”وَسن“ جا لفظ شامل ڪري استعمال ڪيا ويا آهن.

2- پرولي:

ڏيڻي: پاڻي منجهه هياسي، پوڪاٺ لڳوڙي جيڏيون.

ڀڃڻي: هِيَٻن منجهه هياسي پوٽڪر لڳوڙي جيڏيون.

ڏيڻيءَ جو مطلب: پاڻيءَ ۾ هياسي جتي ڪاٺي لڳي ڙي جيڏيون.

ڀڃڻي جو مطلب: هِيٻن منجهه هياسي جتي ڪاٺي جو ٽڪر لڳو ڙي.جيڏيون، جنهن سبب اسان ڇرڪي راند ختم ڪئي سي.

جغدالي محاوري جي هن پروليءَ ۾ ”هياسين“ بدران ”هياسي“ جو لفظ استعمال ڪيل آهي، جنهن مان ”ن“ جو اُچار حذف ٿيل آهي. ”پاڻي“ بدران ”هيٻا“ يا ”هيٻن“ جو لفظ ڪم آندل آهي، جيڪو اصل ۾ پاڻي اندر بغليون هڻندي راند کيڏڻ کي چيو وڃي ٿو.

3- پرولي:

ڏيڻي: عضبي جي نه ڪر سسئي، پکي جا هوت ويا،

ڀڃڻي: سُڏُڪ نه سسئي، پوهنجون هوت ويا.

ڏيڻي جو مطلب: اي سسئي عضون کان ڪم نه وٺ تنهنجا هوت هاڻي هليا ويا.

ڀڃڻي جو مطلب: سُڏَڪ نه سسئي يعني ڏڪ= ببا يعني ”عضوا“ يا سُڏُڪ= روئڻ، هو هوت جي هلي وڃڻ لاءِ جيڪا روئي ٿي، تنهن لاءِ سالڪ چئي ٿو ته هاڻ رو نه تنهنجا پکي يا ”هنجون“= ”پيارا“ سڀ هليا ويا آهن.

جغدالي محاوري جي هن پروليءَ ۾ ”سُڏَڪ“ معنيٰ سڏڪي سڏڪي روئڻ لاءِ ڪم آندل آهي. هوڏانهن ”عضون“ بدران ”ڏُڪ“ يعني ”بُبا“ جو مام رکيل آهي.

 

4- پرولي:

ڏيڻي: کڻ ڪاٺ جو هڻ پوک ۾،

پو ڪپڙو ڙي.

ڀڃڻي: کڻ ڏنڊو، هڻ ڀنگ ۾،

پوصا فوڙي.

ڪاٺ ته ڏنڊو،

پوک ته سائي ڀنگ

ڪپڙو ته صاف (ڀَنگ وارو)[33]

جغدالي محاوري جي هن پروليءَ ۾ ”پوءِ“ بدران ”پو“ جو لفظ ڪم آندل آهي. جڏهن ته ”ڏنڊو“، ”ڪاٺ“ لاءِ ”ڀنگ“ ”پوک“ لاءِ ۽ ”ڪپڙو“ ”صافي“ لاءِ استعمال ڪيل آهن.

5- پرولي:

ڏيڻي: اڇا نه آڇ مان گاهي نه هلدي سانءِ،

ڀڃڻي: وٽا نه مانج سومرا مان ٻڪين پيندي سانءِ.

مطلب: اڇا= وٽا، آڇ= مانج، هلندي= پيئندي، گاهي= ٻڪين

جغدالي محاوري جي هن پروليءَ ۾ ”هلندي“ بدران ”هلدي“، ”پيئندي“ بدران ”پيندي“ ۽ ”گاهي“، ”ڪڏهن“ بدران استعمال ٿيل آهن. ”هلندي“ ۽ ”پيئندي“ مان ”ن“ ۽ ”ء ن“ حذف ڪري ترتيبوار ”هلدي“ ۽ ”پيندي“ ڪري استعمال ڪيل آهي.

 

[1]  سنڌيلو، عبدالڪريم، ڊاڪٽر، ”پهاڪن جي پاڙ“، پاڪستان پرنٽنگ پريس، لاڙڪاڻو، ڇاپو ٻيو، 1969ع، ص ب ٻه اکر.

[2]  ايضاً، ص ب ٻه اکر.

[3]  ايضاً، ص ب ٻه اکر.

[4]  جيٽلي، مرليڌر، ڊاڪٽر، ”پهاڪا چوڻيون ۽ محاورا“، ماهوار پيغام، ڪراچي، جولاءِ-آگسٽ، 1988ع، ص 9.

[5]   بشير احمد وارثي، ”تذڪره مگسي معه تاريخ“، مدير اعليٰ رهبر سنڌ، رتوديرو، 1957ع، ص32، ۽ پڻ ڏسو لالا هيتورام جي ”تاريخ بلوچستان“، بلوچي اڪيڊمي، ڪوئيٽا، 1973ع، ص194.

[6]  چانڊيو، مجيد، مقالو: ”بنگاهي جهيڙو“، روزانه هلال پاڪستان، ڪراچي، 6-11-1983ع، ص 3.

[7]  ”موسن“ جغدالي محاوري جي اثر سبب محسن کان بدلجي موسن ٿيو آهي ۽ ”شا“ اصل ۾ ”شاهه“ جو لفظ آهي، جنهن جي ”هه“ محاوري ۾ حذف ٿيل آهي.

[8]  قريشي، عبدالرزاق، ”مشاهير جيڪب آباد“، شاهين بوڪ ڊيپوت، جيڪب آباد، 1973ع، ص25.

[9]   بروهي، داد محمد خادم، ”سبي خطي جي فراڪي لهجي جو لساني اڀياس“، (ايم. اي) سنڌي، سال 1984ع لاءِ، سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پيش ڪيل مونوگراف، ص 107.

[10]  احمد خان مدهوش، ”ڪاڇو ڪيئن آهي“، ماهوار پيغام، ڪراچي، آڪٽوبر نومبر، 1986ع، ص 71.

[11]  مهر دل پروانه، ”براهوئي زبان نا لوڪ ادب“، هفته روزه ايلم، مستونگ، 3-2-1989ع، ص 8.

[12]  قاضي، محمد يعقوب، عليزئي، ”بلوچستان ۾ سنڌي زبان و ادب“، هفت روزه ايلم، مستونگ،   3فيبروري، 1989ع ص 2.

[13]  ملڪاڻي منگهارام، ”سنڌي نثر جي تاريخ“، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد، 1977ع، ص 35.

[14]  سنديلو، عبدالڪريم، ”پهاڪن جي پاڙ“، پاڪستان پرنٽنگ پريس، لاڙڪاڻو، ڇاپو ٻيو، 1969ع، ص 65.

[15]  انور رومان، پروفيسر، مترجم: ”بلوچستان ڪي قبائل“، جلد دوم، گزيٽيئر، بينظير انٽرپرائيزز، ڪوئيٽا، 87-1986ع، ص 157.

[16]  آڏواڻي، سلامتراءِ، ”گل شڪر“، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1956ع، ص 10.

[17]  آڏواڻي، ڪيولرام سلامتراءِ، ”گل شڪر“، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1956ع، ص 111.

[18]  بروهي، داد محمد خادم، ”سبي خطي جي فراڪي لهجي جو لساني اڀياس“، سنڌ يونيورسٽي، ڄام شورو  ۾ ايم اي سنڌي لاءِ پيش ڪيل مونوگراف، سال 1984ع، ص 107.

[19]  روايت ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو.

[20]  روايت ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو.

[21]  آڏواڻي سلامتراءِ، ”گل شڪر“، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1956ع، ص 177.

[22]  سنديلو، عبدالڪريم، ڊاڪٽر، ”اصطلاحن جي اصليت“، اسلم پبليڪيشن، نزد پاور هائوس، لاڙڪاڻو، 1987ع، ص 1-2.

[23]  ڍيڍن= باگڙي يا ڀيل قومون جيڪي اڪثر ڳوهون کائين ٿيون.

[24]  سنديلو، عبدالڪريم، ڊاڪٽر، ”پهاڪن جي پاڙ“، پاڪستان پرنٽنگ پريس، لاڙڪاڻو، ڇاپو ٻيو، 1969ع، ص 5.

[25]  بروهي، داد محمد خادم، ”سبي خطي جي فراڪي لهجي جو لساني اڀياس“، ايم. اي سنڌي مونوگراف، سنڌ يونيورسٽي، ڄام شورو، 1984ع، ص 113.

[26]  سنديلو، عبدالڪريم ڊاڪٽر، ”وينجهار“، شاهه محمد الهه بخش عباسي، لاڙڪاڻو، 1960ع، ص 14. ۽ پڻ ڏسو سندس ”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“، انسٽيٽيوٽ  آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 1986ع، ص 35.

[27]  سنديلو، عبدالڪريم، ”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو ، 1986ع، ص 46.

[28]  فراڪي محاوري واريون ڳجهارتون الهداد پٽ عبدالحڪيم پنهڻ سبي واري کان ورتيون ويون آهن.

[29]  جغدالي محاوري واريون ڳجهارتون ڦليجي واري پريل سومري کان ورتيون ويون آهن.

[30]  سنديلو، عبدالڪريم، ڊاڪٽر، ”وينجهار“، شاهه محمد الهه بخش عباسي، لاڙڪاڻو، 1960ع“ ص 1 ۽ پڻ ڏسو سندس ڪتاب، ”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 1986ع، ص 7.

[31]  ايضاً،

[32]  فراڪي محاوري واريون پروليون،  الهداد ٻٽ عبدالحڪيم ذات پنهڻ، سبي واري کان ورتل آهن.

[33]  جغدالي محاوري واريون پروليون مَنجني سامت ڪُنري (ضلعو ڪڇي) واري کان ورتل آهن.

---