سنڌي ورچوئل لائبرري

قاضي مقصود احمد

’ر‘ سنڌي ٻوليءَ جو هڪ آواز

‘Ray’ a Sound of Sindhi Language

Abstract:

Sindhi is the basic language of Indus (Sindhu) civilization and we could have seen un-avoidable evidence of Sindhi language in all Sindhu-European languages. But the history of Sindhi language has not been written with due justice. In this article, I have only tried to prove that in different Aryan languages, double consonants are used to create another consonant. Aryan languages are filled with such type of words. It is very clear that double consonants belong to which ancient language, i.e.  Ancient Sindhi, whom we are concerned as a nation, as a language speaker. In this context I have mentioned in this article, the views of Ibn-e-Khaldoon, how he suggested to make a double consonant for a different sounds of Barbarian or any non-Arabic language.

               As well as ‘چ’ letter (Ch) mentioned in ‘Karachi’, the Capital City of Sindh Province, is pronounced as ‘تش’ (tsh) in Arabic language. This is also an example of dual term and nobody could insist on that the letter ‘Ch’ is the deteriorated pronunciation of Arabic letter ‘tsh’. Similarly, aspirated letter ‘h’, semivowels ‘y, r, l, v’ and sibilants s, s, sh-based double consonants used in Sanskrit are indicating the actual letters, which are mentioned in Sindhi Script.

               In this article, letter r-based examples indicate that double consonants, especially impulsive sounds of Sindhi Language are very ancient and also belong to ancient Sindhu-European Language, i.e. Sindhi and due to dual use of consonants, actual sounds are becoming missing from all languages except Sindhi Language.

            Thus the evidences in this article are giving a new direction of research of the genealogy, ancient structure, and relationship of other languages with Sindhi Language.

’ر‘ سنڌي پٽيءَ  جو پنجويهون، عربيءَ جو ڏهون، فارسيءَ جو ٻارهون ۽ سنسڪرت جو ستاويهون اکر آهي. هي اکر، لساني لحاظ کان ،لرزيدار هڪ ڌڪو، مهارن وارو، روان اوســرگ آواز ليــکبو آهي. سنسڪرت ۾ ’ر‘ جــو استعمــال، سيــمي واويل Semi Vowel طور به ڪيو ويندو آهي. دنيا ۾ اکرن جي صورت ۾ لکجندڙ ڪي ٻوليون اهڙيون آهن، جن ۾ آوازن جيترا صوتيا آهن، جڏهن ته ڪن ۾ آوازن کان گهٽ صوتيا ٿيندا آهن. اهڙين ٻولين ۾ واڌو آوازن کي اچارڻ لاءِ ،گڏيل وينجن استعمال ڪيا ويندا آهن. خاص طور تي اوسرگ آوازن جون وسرگ صورتون ظاهر ڪرڻ لاءِ انهن جي پٺيان ’ ﮫ ‘ (h) جو صوتيو ملايو ويندو آهي. ان کان علاوه ڪيترائي صوتيا آهن، جيڪي ٻٽيءَ صورت ۾ استعمال ڪري، نون آوازن جي نمائندگي ڪئي ويندي آهي. اهڙي قسم جي صوتين ۾ نيم سرن (Semi Vowels) به شامل آهن، جيڪي آزاد صوتيا هوندي به ٻين صوتين سان گڏجي استعمال ڪيا ويندا آهن. سنسڪرت ۾ انهن جو تعداد چار آهي، جيڪي هن ريت آهن⁽¹⁾.

جيئن مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته اوسرگ آوازن جون وسرگ صورتون ظاهر ڪرڻ لاءِ ’ ﮫ ‘ جو استعمال ڪيو ويندو آهي. اهڙا مثال هند يورپي آريائي ٻولين ۾ عام جام موجود آهن. سنڌي ٻوليءَ جي آوازي پٽيءَ ۾، انهن لفظن مان اڪثر اکرن لاءِ الڳ صوتيو مقرر ڪيو ويو آهي. البته جهه ۽ گهه لکڻ لاءِ ’ ﮫ ‘ جو استعمال ڪيو ويندو آهي. اهي صورتون هن ريت آهن.

آوازن جي لکت وارن صوتن ۾ وسرگائي پيدا ڪرڻ لاءِ ’ﮫ‘ جو استعمال عام هئڻ جي باوجود ڪٿي ڪٿي اهڙا لفظ به الڳ الڳ پڙهيا ويندا آهن. ان جي مقابلي ۾ اباڻي ٻولي کان سواءِ، نيم سرن (Semi Vowels) جو ٻٽن صوتين ۾ استعمال ڪرڻ، ڪا ٻي ٻولي ڳالهائڻ واري لاءِ عام فهم نه هوندو آهي. ان ڪري ٻي ٻولي ڳالهائڻ وارا ته لازمي طور تي پنهنجي ٻوليءَجي مزاج مطابق اهڙن لفظن کي اچارڻ مهل چٽيءَ طرح ٻه الڳ آواز ڪري اچاريندا آهن، جڏهن ته ساڳي ٻولي ڳالهائڻ وارا به گهڻو ڪري انهن کي الڳ الڳ صوتيا سمجهي ويهندا آهن ۽ اهڙيءَ طرح اصل آواز وڃائي ويهي رهندا آهن.

سنڌي ٻوليءَ جي چوسڻن آوازن بابت تحقيق ڪندي پروفيسر علي نواز جتوئي هن نتيجي تي پهتو آهي ته:

"منهنجي تحقيق موجب ويدڪ آرين جي اچڻ کان اڳ سنڌي زبان ۾ ب، د، ڊ، ج ۽ گ آواز ڪونه هئا ۽ انهن جي بجاءِ ٻ، ڏ، ڄ ۽ ڳ آواز استعمال ٿيندا. هئا"⁽²⁾.

جتوئي صاحب جي تحقيق، چوسڻن آوازن جي لحاظ کان اهم حيثيت رکي ٿي. پر مون کي ائين سمجهه ۾ ٿو اچي ته دراصل اهي چوسڻا آواز ان ٻوليءَ جا آهن، جن کي هند يورپي آريائي ٻولين جي ماءُ چيو وڃي ٿو ۽ اها ٻولي، سنڌيءَ کان سواءِ، ٻي ڪا به ڪانهي ۽ اڄ جي سنڌي ٻولي، پنهنجي جديد روپ ۾ ان ئي قديم ٻوليءَ جي تهذيبي ۽ لساني وارث ۽ قائم مقام آهي ۽ يادگار طور اهي چوسڻا آواز جيئن جو تيئن سنڀالي ويٺي آهي، جيڪي هند يورپي ٻولين ۾ ڪٿي ٻٽي وينجن جي صورت ۾ نظر اچن ٿا ته ڪٿي متشابهه صوتيا استعمال ڪرڻ جي ڪري پنهنجي اصليت وڃائي ويٺا آهن.

اصل ٻولي هئڻ ڪري، اهي لفظ سنڌي (بشمول سرائڪي) ۾ اڄ به شامل آهن. هن صورت ۾ ڪن لفظن کي ڏسندي ائين محسوس ٿي سگهي ٿو ته انهن مان ’ر‘ غائب ٿي وئي آهي. جيئن پروفيسر علي نواز جتوئي لکي ٿو ته:

"لسانيات جي عالمن ڏٺو آهي ته ڪي آواز ڪن لفظن مان ڪڏهن نه ڪڏهن گم ٿي وڃن ٿا. پٽڙن آوازن مان ’ر‘ آواز اهڙو آهي، جيڪو پد جي پڇاڙيءَ ۾ اچڻ ڪري گم ٿي سگهي ٿو. مثال طور برپا مان بپا، گرڀ مان ڳڀ، ڪرشن مان ڪشن، ڀينر مان ڀيڻ. ’ر‘ جو اهو حال گهڻو ڪري دنيا جي سڀني ٻولين ۾ آهي"⁽³⁾.

                        هن سلسلي ۾ ايترو چوڻ ڪافي آهي ته ڄاڻايل لفظن ۾ ’ر‘ جو استعمال، نئون لفظ ظاهر ڪرڻ لاءِ ٻٽي وينجن طور ڪيل آهي. لفظن مان ’ر‘ جو استعمال يا ته تڏهن غائب ٿئي ٿو، جڏهن انهن جي جاءِ تي اصل آواز ظاهر ڪندڙ اڪيلو وينجن استعمال ڪيو وڃي ٿو، يا ٻيءَ ڪنهن ٻوليءَ مان ان جي عيوضي آواز واري صورت سان لفظ داخل ٿي وڃي، يا وري تڏهن؛ جڏهن استعمال ڪندڙ ’ر‘ استعمال ڪرڻ جي ڪارڻ کان ناواقف هجن.

مثال طور: قديم فارسي (زندي)  ۾ ،’ڪ‘ ۽ ’گ‘ (توڙي ڳ لاءِ) لاءِ ساڳيو صوتيو استعمال ٿيندو هو، ۽ ڳئونءَ کي ’ڪائو‘ لکيو ويندو هو. پراڪرتڪ ٻولين ۾ ’گ‘ جو الڳ اچار موجود آهي. سنسڪرت ۾ ويدن جي رچنا دوران به اها صورت موجود آهي، جنهن ڪري ئي هن آواز کي چٽو ڪرڻ لاءِ ’گ + ر‘ جي ٻٽي صوتئي سان ’ڳ‘ جو آواز ظاهر ڪيو ويو.  

                        هيٺ اسان ’ر‘ جي استعمال سان ٻٽي وينجنن جي صورت ۾ ظاهر ٿيندڙ آوازن کي کولي بيان ڪيو آهي. جن مان ’ر‘ جي غائب ٿيڻ جا ڪارڻ به چڱيءَ طرح پروڙي سگهجن ٿا.

سنسڪرت ۾ ’ر‘ جو استعمال فارسيءَ جي ’آ‘ ۽ ’اي‘ سر جي جڳهه تي ڪيل: فارسيءَ ۾ ’نه‘ انڪار جو صيغو آهي ۽ ناڪاري حالت کي ظاهر ڪندو آهي. هن کي ’نا‘ جي صورت ۾ به اچاريو ويندو آهي. فارسي ٻوليءَ ۾ هن قسم جا لفظ ناخوش، نااميد، نادار، نادان ۽ نامناسب، وغيره آهن. فارسيءَ ۾ ئي ناڪاري حالت ظاهر ڪرڻ لاءِ ’بي‘ جو صيغو به استعمال ڪيو ويندو آهي، جهڙوڪ بيدل، بيقرار ۽ بيشڪ وغيره. سنسڪرت ۾ هن قسم جي حالت ظاهر ڪرڻ لاءِ ’نر‘ جو استعمال ڪيو ويندو آهي. جهڙوڪ: نِرْسنگهه (اڌ شينهن، اڌ ماڻهو)، نِرْڌن (بي ڌن)، نِراشا (نااميدي)، نِراليسه(چست يعني جيڪو سست نه هجي)، نِرْدئي (بي رحم)، نِربل، نِرمل (اڻ ميرو، پوتر، پاڪ، نج، خالص وغيره).

 فارسيءَ ۾ ’هه‘ جو شهبو پيدا ڪرائيندڙ ’ر‘ جو مثال: طبري، پنهنجيءَ تاريخ ۾، ايران سان تعلق رکندڙ هڪ قوم (نسل) جو ذڪر ’جامر‘جي نالي سان ڪيو آهي⁽⁴⁾. هي دراصل ’ڄام‘ لفظ آهي، جيڪو جمشيد سان نسبت رکندڙ نسل جي شناخت آهي، ۽ ان جي پويان ايندڙ ’ر‘ ڊگهي يا ڇوٽي سر طور ڪم آندل آهي. جيئن سنسڪرت ۾ جتندره، ڌرميندره، وغيره وغيره وانگر نالا لکيا ويندا آهن.

اهڙيءَ طرح سنسڪرتي ادب ۾ جامڀ جو ذڪر ڪيو ويو آهي. جامڀ، اسر آهن. ويدڪ روايتن تي نظر رکندڙن کي خبر آهي ته جامڀ، ايراني آرين کي چيو ويندو هو. جيڪي سنڌ جي واديءَ تائين ڦهليل هئا. اهي هندستاني آرين سان مقابلي ۾ هئا. انهن مان هڪ سردار جو نالو جامڀ واڻ (JÀMBAVÀN)هو،  جنهن کي ڪرشن شڪست ڏيئي ان جي ڌيءَ جامڀ وتيءَ سان شادي ڪئي هئي⁽⁵⁾. ويدڪ روايتن ۾ انهن جي رهڻ واري علائقي کي جنب ديپ، جمبو ديپ جهڙن نالن سان ڄاڻايو ويو آهي. واضح طور تي محسوس ڪري سگهجي ٿو ته طبريءَ جي ڄاڻايل ’جامر‘ کي ئي ويدڪ روايتن ۾ ’جامڀ‘ چيو ويو آهي. يعني هتي ’ڀ‘، ’ر‘ جي نعم البدل طور ڪم ڏئي رهي آهي. جيئن ته نالي جي آخر ۾ ’هه‘ جو اچار عام آهي، ان ڪري سمجهي سگهجي ٿو ته فارسيءَ جي ’ر‘، جيڪا مٿئين مثال ۾ ’ڀ‘ جو نعم البدل آهي، اها دراصل  ’هه‘  جي قائم مقام صورت آهي. جيڪا به اصل ۾ ڊگهي، يا ڇوٽي سر کي ظاهر ڪري رهي آهي.  پروفيسر علي نواز جتوئيءَ ٻين ٻولين ۾ به ’ر‘ جي استعمال جو ذڪر ڪيو آهي. جنهن مان لڳي ٿو ته سنسڪرت ۾ ’ر‘ جي مستقل ٻٽي وينجن طور استعمال ٿيڻ کان اڳ ايران ۽ وچ ايشيا جي علائقي جا ماڻهو  ’ر‘ جي اهڙي استعمال کان واقف ضرور هئا.

سنسڪرت ۾ ٻٽي وينجن طور ’ر‘ جو استعمال:

سنڌي ٻولي، پنهنجي تهذيبي قدامت جي لحاظ کان تعارف جي محتاج ڪانهي. پر ان جي لساني شناخت جا ثبوت نامڪمل آهن. مٿي اسان سنڌي ٻوليءَ کي هند يورپي ٻولين جو ماخذ قرار ڏيئي اها دعواه ڪئي آهي ته سنڌيءَ جا  چوسڻا آواز ان ئي ٻوليءَ سان تعلق رکن ٿا.

هتي انهن لفظن جي فهرست ڏجي ٿي، جن مان خبر پوي ٿي ته سنسڪرت ۾ ٻٽا وينجن، نئون آواز ظاهر ڪرڻ لاءِ جوڙيل آهن. انهن مان سنڌيءَ جا چوسڻا آواز خاص طور تي نوٽ ڪري وڌيڪ تحقيق ڪرڻ گهرجي. جيڪي ٻٽا وينجن استعمال ڪرڻ جي ڪري سنسڪرت ۽ ان مان ڦٽي نڪتل ٻولين مان غائب به ٿي ويا آهن⁽⁶⁾.

انهن آوازن جي باري ۾ واضح طور تي محسوس ڪري سگهجي ٿو ته اهي آواز وينجنن جي ڪنهن هڪ گروهه جا نه آهن، جن جا طبعي خواص ظاهر ڪرڻ لاءِ ’ر‘  جو استعمال ڪيو ويو هجي. ’ر‘ جو آواز وسرگ آوازن کان سواءِ مختلف قسم جي ٻين آوازن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ ٻٽي وينجن طور ڪيو ويو آهي. ويندي ڪٿي ڪٿي ان کي ’سـُر‘ جي اظهار جو ذريعو  به بنايو ويو آهي. ان کان علاوه آڳاٽين تحريري تنظيمن ۾ ’ر‘ جي جڳهه تي ’ڪ‘ ۽ ’ڀ‘ جي استعمال جو به مشاهدو ڪيو ويو آهي. جنهن لاءِ الڳ سان تحقيق ڪرڻ به دلچسپيءَ کان خالي نه ٿيندو.

هتي ’ر‘ جي استعمال لاءِ ڪجهه مثال ڏنا ويا آهن. جن جو مقصد لسانيات جي طالبن کي اهو ذهن نشين ڪرائڻ آهي ته ٻٽي وينجن جو استعمال، ڪنهن الڳ آواز جي اڳواٽ موجود هجڻ جي نشاندهي ڪري رهيو آهي. هنن مثالن مان صاف ظاهر ٿي رهيو آهي ته خاص طور تي سنڌي ٻوليءَ جا چوسڻا آواز، ٻ، ڏ، ڄ، ڳ. جيڪي هن وقت سنڌي ٻولي بشمول سرائڪي سان مخصوص آهن، اڪثر محققن جو خيال اهو آهي ته مٿي ڄاڻايل ٻٽن لفظن اڳتي هلي، سنڌيءَ جي چوسڻن آوازن ٻ، ڏ، ڄ، ڳ جي شڪل اختيار ڪئي آهي. اڪثر لساني ماهرن جو چوڻ آهي ته سنسڪرت جا ٻٽا وينجن، سنڌيءَ ۾ چوسڻا آواز بڻجي ويا آهن. اهو بلڪل ائين آهي، جيئن ڪير چوي ته اصل لفظ ’ڪراتشي‘ آهي، جنهن کي سنڌيءَ ۾ ’ڪراچي‘ ڪيو ويو آهي. واضح رهي ته سنڌيءَ ۾ ڃ ۽ ڱ جي آوازن جون قديم صورتون ’نج‘ ۽ ’نگ‘ ٻڌائين پيون ته نين صورتن جي قيام سان اسان پنهنجن انهن آوازن کي گم ٿيڻ کان بچائي ورتو آهي. پر اسان جي ڀر پاسي وارين ٻولين مان اڪثر ٻولين اهي آواز وڃائي به ڇڏيا آهن. سنسڪرت مان به خاص طور تي چوسڻا آواز ٻٽي وينجن جي استعمال ڪري گم ٿي ويا آهن. هتي آئون هڪ ئي آواز لاءِ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ وينجنن جي استعمال جي مثال لاءِ مقدمه ابن خلدون مان هڪڙو اقتباس پيش ڪرڻ گهران ٿو، جنهن لکيو آهي ته:

”جيئن ته منهنجي هن ڪتاب ۾ بربرين ۽ ڪن عجمين جون خبرون شامل آهن ۽ انهن جي نالن ۾ يا انهن جي ڪن جملن ۾ ڪڏهن ڪڏهن اهڙا حرف اچي ويندا آهن، جيڪي اسان جي ٻوليءَ جي ڪتابت ۾ مروج نه آهن. نه ئي اسان جي ٻوليءَ ۾ انهن لاءِ ڪا علامت جوڙيل آهي. ان ڪري مون کي اهي لکڻ ۾ پريشاني ٿي. پر مون انهن جي مخرج وارو لفظ لکڻ تي بس ڪانه ڪئي آهي، ڇو ته اهي منهنجي نظر ۾ صحيح دلالت ڪرڻ لاءِ ناڪافي آهن. جيئن آئون ٻڌائي چڪو آهيان، ان لاءِ مون هن سلسلي ۾ اهڙن حرفن لاءِ پنهنجي ڪتاب ۾ اهو اصطلاح جوڙيو آهي ته آئون عجمي حرفن کي اهڙن ٻن حرفن جي وچ ۾ لکيو ڇڏيان، جن جي وچ ۾ ان حرف جو آواز هجي ته جيئن پڙهندڙ ان جو تلفظ انهن ٻنهي حرفن جي وچ ۾ ڪن ته جيئن (آواز صحيح) مخرج مان نڪري سگهي. اهو اصطلاح مون اهل مصحف مان اشمام جي رسم الخط منجهان ورتو آهي. جيئن اڳين جي قرئت ۾ لفظ صراط آهي. جيئن ته ان جي صاد جو مخرج عجمي لهجي ۾’ص ۽ ز‘ جي وچ ۾ آهي.  تنهنڪري اهل مصحف ’ص‘ لکي ان جي اندر’ز‘ جي علامت لکي ڇڏيندا هئا. جنهن مان خبر پوندي آهي ته اهو حرف انهن ٻنهي حرفن جي وچ پڙهيو ويندو. اهڙيءَ طرح مون هر عجمي حرف کي پنهنجي زبان جي ٻن حرفن جي وچ ۾ لکيو آهي ته جيئن وچ وارو تلفظ ڪيو وڃي.  مثال طور بربري ٻوليءَ ۾’ڪ‘، (گ) آهي . اسان ان کي پنهنجي ٻوليءَ جي ’ڪ‘ يا ’ج‘ يا ’ق‘ جي وچ ۾ لکيو آهي.  جيئن’بلگين‘ هڪڙو نالو آهي. مون ان کي هن طرح لکيو آهي. ’بلکبين‘  يعني ’ڪ‘ جي هيٺان ’ج‘جو نقطو ڏئي ڇڏيو آهي يا ان جي مٿان ’ق‘جا هڪ يا ٻه نقطا ڏئي ڇڏيا آهن. جيئن بلݢين ته جيئن خبر پئجي سگهي ته اهو حرف ’ڪ ۽ ج‘ جي يا ’ڪ ۽ ق‘جي وچ جو آهي. اهو حرف بربري ٻوليءَ ۾ گهڻو استعمال ٿيو آهي. ان کان سواءِ ٻيا جيڪي به حرف هن قسم جا آهن، مون ساڳئي طريقي سان لکي ان جو تلفظ ظاهر ڪيو آهي ته جيئن پڙهندڙن کي خبر پئجي وڃي ته اهو وچئون وچ پڙهيو ويندو.  جيڪڏهن آئون ان کي انهن ٻن حرفن مان، جن جي وچ جو اهو حرف آهي ڪنهن هڪ حرف سان لکي ڇڏيان ها ته ان کي سندس مخرج مان ڪڍي پنهنجي ٻوليءَ جي حرف واري مخرج ۾ منتقل ڪري ڇڏيان ها ۽ عجمي لغت جي ان لفظ کي مٽائي ڇڏيان ها.  ان ڪري هن ڳالهه جو ڌيان رکجو“⁽⁹⁾.

هن مثال مان اندازو ڪرڻ گهرجي ته جن کي نئون لفظ جوڙڻ جي اهڙن اصولن جي خبر نه هوندي، اهي اهڙن لفظن کي ڪيئن پڙهندا هوندا.

انهن مثالن سان خاص طور تي چوسڻن آوازن جي قدامت تي تحقيق جو زاويو مٽجڻ گهرجي. اهي سنڌو تهذيب جي اصلوڪي ٻوليءَ جا آواز آهن، جيڪا ڪالهه به سنڌي هئي ۽ اڄ به سنڌي آهي ۽ سنسڪرت ان مان ئي ڦٽي نڪتل آهي. سنسڪرت تي سنڌي ٻوليءَ جي قدامت نه مڃڻ جي صورت ۾  اهو لازمي نتيجو نڪرندو ته سنسڪرت، سنڌي ٻوليءَ جا چوسڻن آوازن وارا لفظ کنيا آهن، جن جو ذخيرو سنسڪرتي ادب ۾ ٻٽن وينجنن جي صورت ۾ محفوظ ڪيل آهي.

حوالا

1. http://pratyeka.org/sanskrit/semi_vowels.html
2. جتوئي، علي نواز، پروفيسر "علم اللسان ۽ سنڌي زبان"، صفحو 144، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، 1996ع.
3. جتوئي، علي نواز، پروفيسر "علم اللسان ۽ سنڌي زبان"، صفحو 150، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، 1996ع.
4. طبري، ابي جعفر محمد بن جرير علامه "تاريخ طبري"، (اڙدو)، ڀاڱو پهريون، صفحو 161، 165، دارالاشاعت ڪراچي، 2003ع.
5. Vettan Mani, Puranic Encyclopedia, P-341-42, Motilal Banarasidass Publisher Delhi, 1993.
6. هيءَ فهرست سچيت ڪتاب گهر پاران 2003ع ۾ راجيشور رائو ۽ اصغر جي مرتب ڪيل "هندي اردو لغت" ۽ سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو جي پاران ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مرتب ڪيل "جامع سنڌي لغات" جي سمورن ڇاپن جي مدد سان تيار ڪيل آهي. جن ۾ اهي لفظ ڏسي سگهجن ٿا.
7. قانع، مير علي شير "تحفت الڪرام"، صفحو 76، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو، 1989ع.
8. بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر "سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ"، صفحو 266، پاڪستان اسٽڊي سينٽر ڄامشورو، سال 1990ع.
9. ابن خلدون، علامه ، "مقدمه ابن خلدون"،  صفحو 205 ۽ 206، نفيس اڪيڊمي اردو بازار ڪراچي، 1986ع.